Kimi zaman çok zordur, bir türlü söylenemez, kimi zaman ise bir çırpıda çıkıverir ağızdan… Her ne olursa olsun özür dilemek, bence kendiyle barışık ve affetmesini bilen insanların işidir. Ayrıca bu haksız olduğunuz anlamına da gelmiyor. Olaylara kendi tarafınızdan değil de, biraz empati yaparak bakıyorsunuz ve hatalı olduğunuz kısmı görüp karşınızdakinin gönlünü alıyorsunuz. Keşke herkes haksız olduğunu fark edebilse ve özür dileyebilse… Belki bu noktada insanlarla olan ilişkilerimiz hem sağlamlaşır hem de kin gütmeksizin mutlu oluruz. Özür dilemeyi bilmeyen insanların, anlaşamadığı kişilere karşı kin duygusu da gün be gün artar. Ve içten içe kendilerini yer, bitirirler. Gördüğünüz gibi aslında özür dilemek insan ilişkilerinde ne kadar da önemli. Bu yüzden siz de çocuğunuza haksız olduğu noktada özür dilemeyi öğretin! Psikolog İrem Fırat'ın önerileri bu konuda size yardımcı olacak.

Sosyal ve duygusal gelişimi

Okul öncesi dönemde, çocuklarda zihinsel, sosyal ve dil gelişimi bakımından önemli değişimler görülür. 4-5 yaş döneminin en belirgin özelliklerinden biri çocukların kendilerini sözel olarak daha iyi ifade edebilmeye başlamalarıdır. Konuşarak içinde bulundukları dünyayı tüm yönleriyle anlamaya çalışırlar. Bu dönemde dil gelişimi oldukça hızlıdır; yeni kelimeleri çok hızlı öğrenirler, merak duyguları yoğundur, dünyayla ve çevrelerinde neler olup bittiğiyle ilgili neden, nasıl, ne zaman gibi sorular sormaya başlarlar. Duydukları her yeni kelimenin ne anlama geldiğini öğrenmek isterler. Dili oyunlarına katarlar; içinde diyalogların olduğu, rol yapabilecekleri oyunları tercih etmeye başlarlar. Öğrendikleri yeni şeyleri tekrar etmek isterler. Bu yaş döneminde çocukların kelime hazineleri genişler. Hikayeleri ve başlarından geçen olayları, rüyalarını ayrıntılarıyla anlatabilirler. 4 yaşından 6 yaşına kadar çocukların sosyal ve duygusal gelişimi çok belirgindir ve bu kişilik gelişimi açısından oldukça önemlidir. 4 yaşındaki çocuklar grup içinde basit kuralları anlayabilecek ve bunlara uyabilecek yetiye sahiptir. Bu nedenle, yaşıtlarıyla iletişim kurmaktan, onlarla oyun oynamaktan, beraber çeşitli etkinlikler yapmaktan hoşlanırlar. Arkadaşların, çocuğun gelişimi ve davranışları üzerindeki etkisi giderek artar. Dolayısıyla yaptıkları hataları anlamaya ve özür dileme becerisini kazanmaya bu yaşlarda başlarlar. Ancak özellikle 3 yaşına kadar yoğun bir şekilde devam eden benmerkezcilik özelliği sebebiyle bu becerilerini hemen kullanmaya başlamazlar ve özür dilemekten kaçınırlar. Çünkü bu dönemde empati becerisi henüz gelişmemiştir. "Başkaları" kavramı oturmamıştır ve kendilerini başkalarının yerine koyabilme yetileri yoktur. Diğer insanların duygu ve düşüncelerini dikkate alma ve mantıksal muhakeme yapabilme olgunluğuna ulaşmamışlardır. Bu nedenle olaylara hep kendi açılarından bakarlar ve karşılarındaki kişiyi anlamakta zorlanabilirler.

Özür dileme becerisi

Çocuğunuz bilinçli yaptığı hataların sonucunda nelerle karşılaşabileceğini bilmelidir. Ona kurallara uymamanın, anne-babanın sözünü dinlememenin bazı sonuçları olduğu hatırlatılmalı ve çocuğunuz bu sonucu yaşayarak öğrenmelidir. Bu durumda sadece özür dilemenin yeterli olmayacağını da bilmesi gerekir. Özür dileme becerisi yapılan hatanın sorumluluklarını almakla ilişkilendirilmelidir. Aksi takdirde çocuk yaptığı uygunsuz davranışların sonucunda özür dilemesi gerektiğini öğrenir; ancak bunu sadece bir kalıp olarak alır ve zorlandığı durumlarda onu kurtarabilecek bir kaçış yolu olarak kullanır. Bir süre sonra çocuğunuzun her seferinde özür dilemesine rağmen aynı davranışları sergilemeye devam ettiğini ve sık sık "özür dilerim" dediğini duyarsınız. Çocuklar becerilerinin gelişimiyle beraber anne-babalarından, çevrelerinden ve arkadaşlarından duydukları birçok kelimeyi tekrar eder; hafızalarına alır ve zaman zaman bunları kullanırlar. Birçok alanda olduğu gibi dil becerilerinin gelişmesinde de çocuğun kendisiyle iletişime geçen tüm insanları izleme, dinleme, taklit etme ve model alma yolları etkindir. Anne-babalara düşen en önemli görev çocuğa her ortamda doğru bir model olabilmektir.

Örnek olmayı deneyin

Çocuktan hangi davranışları gerçekleştirmesi bekleniyor; hangi sözleri kullanması isteniyorsa, anne babaların da aynı davranışlar içerisinde bulunması ve aynı kelimeleri kullanması gerekir. Dolayısıyla çocuklara görgü kurallarını öğretmede en etkili anne baba davranışlarıdır. Çocuklar kurdukları ilişkilerde anne-babalarını model alırlar. Onların davranış ve tutumlarını, olaylar karşısındaki tepkilerini, problemi çözüş biçimlerini iyi gözlemlerler. Bu nedenle çocuğunuzun özür dileme becerisinin gelişmesini istiyorsanız, siz de gerekli durumlarda özür dilemelisiniz. Örneğin; çocuğunuza karşı yanlış bir davranış gösterdiğinizi düşünüyorsanız, yaşanılan olay sonrasında hissettiğiniz duyguyu ona anlatarak ondan özür dilemelisiniz. Sizi sürekli gözlemleyen çocuğunuz bunu öğretmemize gerek kalmadan, uygun olan durumlarda özür dilemeyi kolaylıkla öğrenebilecektir.

Anne babalara öneriler

-Kardeşi ya da arkadaşlarıyla arasında bir sorun olduğunda, olayı değerlendirmesi ve kendi davranışının sorumluluğunu alması için çocuğunuzu teşvik edin.
-Çocuğunuza özür dileme becerisi kazandırmaya çalışırken asla zorlamayın. Ona sorular sorarak uygun olan davranışı bulabilmesi için yol gösterin. Yaptığı olumsuz davranışın ya da hatanın sonuçlarının neler olabileceğini, çevresindeki kişilerin bu durumdan nasıl etkilenebileceğini ve nasıl hissedebileceğini tartışarak, empati kurma becerisini destekleyin.
-Bazı çocuklar olumsuz duyguları nasıl ifade edeceklerini bilemezler. İfade ettiklerinde çevreleri tarafından kabul görüp görmeyecekleri, eskisi kadar sevilip sevilmeyecekleri konularında kafalarında şüpheler olur. Bu nedenle duygularını açıkça ifade etmektense, farklı yollar aramaya başlarlar. Hissettikleri üzüntü ya da kızgınlık gibi duygularla nasıl baş edebileceklerini bilemezler. Bunun bir yolu olarak da uygunsuz davranışlar göstermeye başlayabilirler. Bu yüzden çocuğunuzun yaşayabileceği tüm olumsuz duyguları kabul edin. Çocuğun hissettiği olumlu, olumsuz duyguları dinlemek, anlamaya çalışmak ve bunları dile getirmenin doğal olduğunu ona hissettirebilmek önemlidir.
-Anne-baba olarak çocuklarınıza duygularını ifade edebilecekleri ortamlar sunmak ve kendi duygularınızı da ifade ederek model olmak önemlidir. Duygularını hangi yollarla daha iyi ve daha doğru ifade edebileceği konusunda ona yol gösterin. Çünkü duygularını ifade etmede sıkıntı yaşayan çocuklar özür dileme konusunda daha pasif bir tutum içerisinde olurlar.
-Çocuğunuzla oynayacağınız dramatizasyon oyunları, ona hem nasıl davranması gerektiği konusunda yol gösterir hem de duygu ifadesini ve dil gelişimini destekler. Selam verme, teşekkür etme ve özür dileme gibi sosyal becerileri kazanmasını kolaylaştırır.
-Özür dileme becerisinin pekiştirilebilmesi için çocuğunuzun sergilediği uygunsuz davranışlar sonucunda dilediği özür kabul edilmeli, desteklenmeli ve sözel olarak ödüllendirilmelidir. Olumlu davranışın arkasından gelen aferinler, o davranışın tekrar sergilenme ihtimalini arttırır ve çocuğu o davranışı göstermeye daha istekli hale getirir.
-Sadece olumsuz davranışları görüp yaptığı her hata için çocuğunuzdan özür dilemesini istemek bir süre sonra onun üzüntü, öfke, kaygı, ümitsizlik gibi duygular hissetmesine ve gösterdiği olumlu davranışlardan da vazgeçmesine neden olur. Bu nedenle bir süre olumsuz tavırlarını göz ardı edip, olumlu bütün davranışlarını desteklemek ve ödüllendirmek de ona kendini iyi hissettirecektir.

Hazırlayan: Başak DOĞRU