Antalya'da ipekböcekçiliği ve Zerdalilik

İpek ve ipekçilik çok eski çağlardan beri insanların giyiminde büyük payı olan bir madde ve bunun işlenmesine dayanan bir endüstridir. İpek, ipekböceğinin kozasından çıkarılır, incecik, parlak bir teldir. Koza; kazanlarda kaynatılmak suretiyle iplikleri açılarak ipek yumakları haline getirilir. Sonradan 'büküm' denilen bir işlemle, o incecik iplikçikler daha dayanıklı ipek ipliği haline konur. Bu ipliklerle dokunan kumaşlara da 'ipekli' denir. 1928 yılında açılan Böcekçilik Mektebi sayesinde, Antalya'da büyük bir ticaret etkinliği de ipekböcekçiliği idi. Ancak ipekböcekçiliği daha önceki yıllarda da yapılıyordu. Çok sayıda aile, evlerinin bütçesine katkıda bulunmak için evlerinde ipekböceği yetiştirip para kazanırdı. İpekböcekçiliği, Bursa ile Antalya arasında bir çeşit değiş-tokuş şeklinde yürütülürdü. Bursa, gerekli hammaddeyi Antalya'ya ipek tohumu olarak gönderir ve Antalya'da üretilen ham ipeği, işlemek üzere yeniden satın alırdı. Her yıl Antalya'ya 3.000-3.500 kutu beyaz ya da sarı, yerli tohum gelirdi. Kutuların her birinde yedi yüksük (11 gram) tohum bulunur ve Antalya'nın yerli ipekböcekçileri, becerilerine göre bundan 45-60 kilo koza üretirlerdi. Bunların bir bölümü işlenip mendil, gecelik vb. yapılarak yerel tüketimde kullanılır, ancak yarıdan çoğu ham ipek olarak Bursa'ya geri dönerdi. 1930 yılı istatistiklerine göre, Antalya'da 32.000 kilo koza elde edilmişti.

YÜZLERCE DUT AĞACI VARDI
İpekböceğinin beslenmesinde gıda maddesi dut ağacının yapraklarıydı. O zamanlar, Antalya'da yüzlerce dut ağacı ve her Antalyalının evinin bahçesinde muhakkak bir dut ağacı bulunduğundan, yaprakları ipekböcekleri için kullanılırdı. İpekböcekçiliği yapan insanlar bazen de böcekleri için dut bahçeleri kiralarlardı. Şimdi apartmanlarla dolu Zerdalilik semti, kentin kuzeyindeki (SSK Hastanesi) Dutlu Bahçe ve Antalya'nın dört bir yanı dut ağaçlarıyla doluydu. İşte bunu gören yetkililer, bugünkü Büyükşehir Belediyesi binasının parka kadar uzanan büyük Karaalioğlu Bahçesi'nde, 1928 yılında Özel İdare tarafından ipekböcekçiliğini özendirmek amacıyla bir "Böcekçilik Mektebi" kuruldu. Buna ilaveten 1934 senesinde İpekböcekçilik İstasyonu inşa edildi. Mektepte ipekböceği tohumu ve koza üretimi ile dut fidanı dağıtımı yapılıyor, bu okul mezunu talebelerle Antalyalı kadınlara kitlesel olarak ipekböcekçiliği yetiştiriciliği kursları veriliyordu. Bu çalışmalar Antalyalının ekonomik yaşamında büyük faydalar sağladı. Çünkü ipekböcekçiliği, 1940'lı ve 1950'li yıllarda, özellikle Antalyalı ev hanımlarına büyük bir gelir kapısı oldu.
İPEKBÖCEKÇİLİĞİ EVLERDE
İşte o yıllarda, hemen hemen her Antalyalı evinde bir boş oda yaratıp, evlerinin ara katlarında ipekböcekçiliği yapmaya başladı. O zamanlar, Böcekçilik Mektebi'nden biraz ipekböceği süfresi (kozası) alınarak, evlerin bir odasında sergenlere yayılır, ipekböceği kozası üretilirdi. Evlerde ipekböceğiyle birlikte yatılır, birlikte kalkılırdı. Kozadan çıkan kelebek alınır. Bunların erkeği dişisi bellidir. İkisi bir yere konur ve çiftleştirilirdi. Dişisi bundan sonra 400-5500'e yakın yumurta bırakırdı. Bu yumurtalardan bir yığın ipekböceği çıkardı. Böcekler, dut yapraklarıyla beslenir, 35-40 gün içinde dört kez deri değiştirerek büyürlerdi. Tırtıl devresinden sonra ipekböceğinin salgısı çıkmaya başlardı. Bununla kendisine, krizalit devresini geçirmek üzere özel askılar (dallar) üzerinde koza örerdi. Bu böcekler ışıktan, sesten ve kokudan çok rahatsız olduklarından, bunlar evlerin ara katlarında, tahtadan incecik sedirlere konur üzerlerine dut yaprakları yerleştirilirdi. İpekböcekleri burada alçak gönüllü ama narin narin, ama nazlı nazlı alt dudaklarından çıkardıkları gayet ince iplikler ile başlarını döndüre döndüre kozalarını örerlerdi. Biz de ailecek, bu olağanüstü olayı seyretmekten büyük bir zevk alırdık. Dikkat edilmezse koza içine kendini hapseden ipekböceği, 2-3 hafta kaldıktan sonra kozayı delerek kelebek halinde dışarı çıkarsa; o zaman delinmiş kozalar değerini kaybederdi. Bu nedenle bütün kozalar, kısa süre içinde işlenmesi gerektiğinden, Zerdalilik mevkiinde, Zerdalilik Kahvesi'nde toplanırdı. Zerdalilik'te kozalar yumuşatma kazanlarında kaynatılarak çözülmeye hazır hale getirilir ve sonra eskiden "tepme" denilen mancınıklarla bir dolap (kasnak) etrafına sarılırdı. Böylece, dolap veya çarkta toplanan ipek ipliği gene özel aletlerle masuralara aktarılması sağlanırdı. Bir yandan tarakların da yardımıyla, ibrişim halindeki bu ipek ipliği bükülürken ipek, iplik halini alır, dokumaya elverişli duruma girerdi.
KOZAKLI KAHVE
Bugünkü Yenikapı Karakolu'nun güneyinde, dolmuşların önünden geçtiği cadde üzerinde Muratpaşa Belediyesi tarafından restore edilerek mahalle halkının hizmetine açılan binanın adı 'Kozaklı Kahve'dir. Kozaklı Kahve, yaz aylarının sıcağında çınar ağaçlarının gölgesinde, içinden geçen gür sulu deresi ile sevilen bir oturma ve dinlenme yeri idi. Fakat ipekböcekçiliği mevsiminde burası yılda iki defa Kozakhane'ye dönüşürdü. Bahçesine kazanlar, yanlarına kozadan çıkarılan ipekleri sarmak için çıkrıklar kurulurdu. Halk, geçim kaynağı olarak ürettiği kozalarını ya satmak veya bu kozalardan ibrişim imal ettirmek için buraya doluşurdu. O aylarda Kozaklı Kahve adeta bir bayram yerine dönerdi. Buraya çuvallarla getirilen kozalar ibrişim ustaları tarafından kaynar kazanlara atılır, çaplarına göre iki ya da daha fazla sayıda ipek lifi birleştirilerek çıkrıkların makaralarına sarma işlemine geçilirdi. Sarma, büyük dikkat isteyen güç bir işlemdi. Çünkü kozadan çıkan ipek baştan sona kadar aynı çapta kalmaz. İpekböceği ustasının hep aynı kalınlığı sağlayabilmesi için çok dikkatli olması gerekmekteydi. Elde edilen ipeği bazıları evlerinde dokur, bazıları ise dokuttururdu. Kozaklı Kahve'nin hemen yanında Abuzelef Hamit Bey'in Kozahanesi vardı. Koza üreticileri, çuval çuval getirdikleri kozalarını bu tüccara satardı. Daha sonra da asırlık çınarların altındaki Kozaklı Kahve'de dinlenir, kahvelerini yudumlarlardı. Bu kahve aynı zamanda çevrede oturan bahçıvanların da oturdukları, boş vakitlerini geçirdikleri bir yerdi. Bugün ise Muratpaşa eski Belediye Başkanı Süleyman Evcilmen'in 2007'de kazandırdığı yeni görünümü ile Kozaklı Kahve, Zerdalilik Mahallesi sakinlerine Kültür Evi işlevi görüyor.
İPEKBÖCEKLERİ ARTIK YOK
Bu ipek iplikleri ile ibrişim, sadakor denilen bezler, erkeklerin beline sardığı rengârenk çizgili desenli Alanya kuşakları dokunurdu. Eskiden iç çamaşırların ipekten olmasına büyük bir özen gösterilirdi. Hem de uçları oyalı. Bir de halkta bir inanış vardı. İpeğin, insanları yıldırımdan koruduğuna inanılırdı. Ayrıca don, gömlek erkeğin şanıydı. Bütün genç kızların çeyizleri de böyle sarı beyaz ipekten dokunurdu. Buna ibrişim de denirdi. İbrişimli çeyizi olmayan kızlar evde kalırdı. Erkek kısmı ipekli çamaşır giyecek ki, abdest alırken, kollarını, paçalarını sıvadı mı bütün o oyaları, "kuşdillerini" herkes görsün. Görsün de eşinin onu ne kadar çok sevdiğini anlasın diye. Başörtüleri de ipekten yapılırdı. Çevresine de gül işlerlerdi. Artık, Antalya evlerinde, ipekböcekleri kozalarını örmüyor. İnsanlar artık ipekböcekleriyle birlikte yatıp, birlikte kalkmıyor. Kadınlar artık el tezgâhlarında ipek dokumuyor. En kötüsü bizim çocuklar bugün, ipekböceğinin nasıl bir şey olduğunu dahi bilmiyor.