Bakırı gümüş yapanların mesleği: Kalaycılık

Kaybolan Meslekler ve Son Ustaları kitabının yazarı M. Ali Diyarbakırlıoğlu anlatmaya devam ediyor. Usta yazarla bugün türkülere konu olmuş, ustasının da çırağının da "zor iş" diye tabir ettiği kalaycılığı konuştuk. "Kalaycılık kıpkırmızı bakırı gümüş rengine çeviren sihirli bir meslekti" diyen Diyarbakırlıoğlu, geçmişi 5 bin yıl önceye dayanan kalaycılık nedir, nasıl yapılır, kalaycı çırağı nasıl yetişir, kalaycılığın kaybolmasının nedenleri gibi soruların cevabını verdi.
Kalaycılık nedir? Kısa tarihinden bahseder misiniz?
Kalaycılık toplum tarafından diğer mesleklere göre daha fazla biliniyor. Kalaycı; bakır kapları pasa ve dış tesirlere karşı korumak üzere kalay ile kaplayan kişidir, kalaycılık da mesleğin genel adı. Yakın zamana kadar kalaycılık aynı zamanda seyyar olarak da icra edilen bir meslekti. Köy köy dolaşıp halkın bakır mutfak kaplarını yerinde kalay yaparlardı. Halk onların geleceği günü bilir, bakırı çıkmış kaplarını bekletirdi. Halen göçebe bir yaşam süren Yörüklerce de seyyar kalaycılık icra edilmektedir. 5 bin yıllık geçmişi var kalaycılığın. Kalayın yumuşak ve kolay şekil verilebilir bir maden oluşuna paralel olarak insanlık tarihinde M.Ö. 3000'li yıllara kadar uzanan bir geçmişi söz konusudur. Dahası, hava ile teması sonrasında kolay oksitlenmez.
Daha çok mutfak araç-gereçlerinde kullanılan kalaylama işlemi nasıl yapılıyor?
Temizlenen kap ocakta ısıtılır, ısınan kap üzerine kalayın tutması için toz nışadır (kimyasal bir madde) sürülür. Yeterince ısınan ve üzerine nışadır sürülen kaba kalay biraz değdirilir. Kalay bu haliyle kabın üzerinde eriyik halde bulunur. Bu haldeki kalay bir pamuk yumağı ile kabın her tarafına dağıtılır. Bu işleme kalay yapılacak kabın tüm yüzeyi kaplanıncaya kadar devam edilir. Ardından hazır olan kap, kömür ile yanan ocak üzerine yerleştirilip kıskaç ile tutulup çevrilerek tavlanır, tavlanan kabın yüzlerine toz nişadır serpildikten sonra çubuk kalay kaba temas ettirilerek eritilir. Eriyen kalay pamukla bütün yüzeye dağıtılır ve kalaylanan kap soğumaya bırakılır.
Peki kalaycı çırağı olabilmek için neler yapılıyor. Bunun belli başlı şartları var mı?
Çırak önce kalaylanacak kapları kum ve kömür parçaları ile temizler. Kalaycı çırağı kararan yerleri tekrar parlatıncaya kadar ayakları ile ovar. İşin bu kısmını genellikle çıraklar üstlenir. Sürekli yapılan bu hareket kabın temizlenmesine kadar devam eder. Çırağın görevi burada bitmez. Ocaktaki ateşin harlanması için körüğü çevirmesi de gerekir. Bu kadar zahmetli ama özel bir meslekte artık çırak bulmak da zor, icra etmek de. Anne babalar da çocuklarını kalaycı yapmak istemiyor. Geleceği olmayan bir mesleğe yönlendirmiyorlar evlatlarını. Belki de gelecekte yeni bir kalaycı nesli olmayacak.
KALAY ZEHİRLENMELERİ ÖNLÜYOR
İnsanlar neden eşyalarını kalaylatıyor. Kalaylı kapların bir faydası mı var?
Bakır kapların mutfaklarımızda kullanılmaya başlaması kalayın bulunmasına son derece bağımlıdır. Gerçekten de bakır kaplar kalayla kaplanmadan tek başına mutfak eşyası olarak kullanıldıklarında çabuk oksitleniyor ve bakır zehirlenmeleri nedeniyle ölümlere neden olabiliyorlardı. Kalaylanan kapla bunun önüne geçilmiş oluyordu. Ayrıca kalaylı bakır bir kapta pişirilen yemekle çelik veya başka bir kapta pişirilen yemek arasında fark vardır. Her şeyden önce, kalaylanmış bakır kaplar çok sağlıklıdır. Bu kaplarda pişen yemekler çok lezzetli olur.
Kalaycılığın kaybolmaya yüz tutmasında etkili olan sebepler neler?
Sebeplerin başında teknoloji ve üretilen yeni araç gereçlerle bakıra olan ihtiyacın azalması var. Kalayın bakırla birlikteliği, teknolojik gelişmelere bağlı olarak bazı meslekler gibi artık tükenme noktasına geldi. Parlak zamanlarını bakırın mutfak eşyası olarak kullanılmasına borçlu olan kalaycılık, bakırın mutfaklarımızdan çekilmesiyle de sona yaklaştı. Çelik, alüminyum, emaye ve teflon mutfak eşyaları bu mesleğe olan ihtiyacı en aza indirmiştir. Ancak turistik bakır eşya imalatı sürüyor.
'İŞSİZLİKTEN KAPATILDI'

Diyarbakırlıoğlu, kalaycılıkla ilgili bir anısını şöyle anlattı. "Eski bakırcıların tavsiye ettiği son kalaycılardan biriyle tanıştım. Verilen adrese gittiğimizde bir kalaycı dükkânı bulmayı umuyorduk. Karşımıza küçücük bir bakkal dükkanı çıkınca şaşırdık. Veli usta, artık insanların bakır kap kullanmaması nedeniyle işlerinin düşmesinin ardından daha fazla idare edemeyerek dükkânın kapısına 'bu kalaycı dükkanı, sahibi tarafından işsizlikten kapatılmıştır' yazısı asmış."