Osmanlıca çocuk dergileri

Dünyada bilinen ilk çocuk dergisi 1722 yılında Leipzig'de yayımlanan Leipziger Wochenblatt für Kinder'dir. Osmanlı Devleti'nde ilk çocuk dergisi, bunlardan çok sonra 1869 yılında yayımlanmaya başlayan Mümeyyiz'dir. Dergi, Sıtkı Efendi tarafından aynı adla yayımlanan günlük gazetenin haftada bir yayımlanan ekidir. Onu kimi kısa kimi uzun ömürlü olan başka çocuk dergileri takip etmiştir. Bu dergiler arasında öne çıkanlar şunlar: 9 Mayıs 1986'da yayın hayatına başlayıp 1903 yılına kadar 626 sayı çıkan Çocuklara Mahsus Gazete, ki en uzun ömürlü dergi bu olmuştur. 1897 yılında Selanik'te çıkıp 166 sayı süren Çocuklara Rehber ve 1905'te 453 sayı çıkan Çocuk Bahçesi. 1869'dan Latin alfabesine geçilen 1928 yılına kadar tam 54 farklı çocuk dergisi yayımlanmış. Bu bilgileri Sultanbeyli Belediyesi tarafından yayımlanan bir resimli prestij kitabından öğreniyoruz. Ayşe Kasap tarafından hazırlanan kitabın adı: Evvel Zaman İçinde Çocuk Dergileri. Alfabe değişikliği nedeniyle, kitapta anlatılan dergilerin çocuklar tarafından okunup anlaşılması mümkün değil. Ama yine de bu kitap, çok sayıda yayının yapıldığı bu dönemle ilgili araştırmaların yetersizliğini gidermek için bir adım atıyor ve eğlenceli bilgilerin yanı sıra zevkli bir görsellik sunuyor. Kitapta, Osmanlıca çocuk dergilerinin kapakları ve bazı seçilmiş sayfalar da var.
BAŞKA MİLLETLERİN ÇOCUKLARINA BAKIN!
Çocuk dergileri, yayımlanma amaçlarını 'çocukların eğitimi ve terbiyesi' olarak tanımlamış. İlk çocuk dergisi olan Mümeyyiz'in sunum yazısında şu ifadelere yer verilmiş: "Sizin için çıkardığımız bu gazetede 'Ne yapmalıyız, nasıl mektebe gitmeli, derse nasıl çalışmalı, nasıl okuyup yazmalı, ana babamıza ve hoca efendilere nasıl itaat etmeli' konularını yazacağız ve dünyada iyi ve herkesin beğeneceği huylar nedir ve ayıplayacağı huylar nelerdir, onları size bildireceğiz. Eğer siz, 'Biz okuyoruz, mektebe gidiyoruz, çalışıyoruz' derseniz size şöyle cevap veririz ki biz sizi görüyoruz. Evet, mektebe gidiyorsunuz, cüzler ve kitaplar okuyorsunuz ve akşamlara kadar sallana sallana çalışıyorsunuz. Ama diğer milletlerin çocuklarının mektebe güzel güzel gidip orada güzel güzel oturduklarını görüyoruz da sizin mektepte ettiğiniz gürültüleri ve sokaktaki hallerinizi beğenmiyoruz. Çocuklar! Artık mahalle aralarında ceviz oynayacağınız zamanlar geçti. Okuyup yazmalı, adam olmalı! Diğer milletlerin çocuklarına bakın da insaf edin. Sekiz yaşında ve mahalle mektebinde bulunan bir Hıristiyan çocuğu, dünya kaç kıtadır ve biz hangi parçasındayız ve başka kıtalarda hangi devletler ve milletler vardır; bunları biliyor. Herkes biliyor ki siz, düşünce ve anlama yeteneği bakımından diğer milletlerin çocuklarından üstünsünüz ama mektebe istemeye istemeye gitmeniz, derslerinize çalışmamanız ve birbirinize fena sözler söylemeniz yok mu; sizi bu hallere koyan işte odur. Çocuklar! Padişah efendimiz sayesinde mekteplerde okuyacaksınız ve çalışırsanız büyük adam olacaksınız. İş bu gazeteyi cuma günü çıkardık ki tatil günlerini haylazlıkla geçirmeyin." Osmanlıca yayımlanan ilk resimli çocuk dergisi Etfâl'dir. Çocuklar anlamına gelen dergi 1875 yılında yayımlanmaya başlamıştı. Etfâl'den sonra çocuk dergilerinin resimli olması bir gelenek halini almıştı. Çocuk dergilerindeki çizgi ve resimlerin iki özelliği ya bilgilendirici ya da eğlendirici olmalarıydı.
EĞİTİCİ VE EĞLENDİRİCİ RESİMLER
Eğitici resimler arasında: doğa ve manzara resimleri, vahşi yaşama ilişkin resimler, bitki ve hayvan resimleri, teknik ve bilimsel gelişmeleri anlatan resimler yer alıyordu. Çocukların görsel dağarcığını genişletmek amacıyla bu dergilerde tren, uçak gibi araç ve aletlerin resimleri basılmıştı. Eğlendirici resimler dediğimizde akla genellikle fıkra ve hikayeler gelir. Türk ve dünya klasikleri bu dergilerde çocukların ilgisini çekecek şekilde resimlendirilmişti. Karikatürler, eğlenceli bir olayı anlatan çizgi roman tarzı anlatımlar bu dergilerde kendisine yer bulmuştu. Bunun yanı sıra çocukların ilgisini çekmek amacıyla dergi kapakları renkli çocuk resimleriyle süslenmişti.
ÇOCUK DERGİLERİ VE POLİTİKA
İlk çocuk dergilerinde padişahtan sıkça söz edilmiş; aileye, hoca efendilere ve devlete itaat yüceltilmiş; padişaha bağlılık üstün bir değer olarak şart koşulmuştu.
1910'lu yıllardan itibaren Milliyetçilik akımının yükselişe geçmesi çocuk dergilerine de yansımış; Çocuk Yurdu, Türk Yavrusu, Türk Çocuğu gibi dergiler bu dönemde yayımlanmıştı.
Dönemin Tevfik Fikret, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Rıza Tevfik, Raif Necdet Akagündüz gibi önde gelen yazar ve düşünürleri çocuk dergilerine yazı ve şiirler yazarak destek vermişti. Bunlardan bazıları, Ziya Gökalp'in 'Küçüktüm, ufacıktım/ Top oynadım acıktım' şiiri gibi, sonraki dönemin müfredatına girmişti.
Cumhuriyet'in kurulma sürecinde ve sonrasında yayımlanan dergilerde yeni rejime destek verilmişti. Örneğin, Bolu'da, 1923 yılında yayımlanmaya başlayan Yeni Yol dergisi ilk sayısının iki buçuk sayfasını 'Mustafa Kemal Paşa'nın Çocukluk Hayatı'na ayırmıştı.