Asırlar geçsin ama çeşmenin suyu bitmesin

İstanbul'un her bir köşesinde karşımıza çıkar çeşme ve sebiller. İstanbul'un fethiyle birlikte İslami bir görev bilinciyle çeşmelerle donatılan İstanbul'un şehir kültüründe hanım sultanların yaptırdığı çeşmeler de büyük öneme sahip. Osmanlı padişahlarının hayırseverlikte yarışan eşleri ya da paşa eşleri birçok çeşme ve sebil yaptırmış. Mimari açıdan güzelliklerine de önem verilirmiş.
Hanım sultanların yaptırdığı çeşmeler ve sebillerden günümüze kadar ulaşanları da var. Kiminde hâlâ su akarken kiminde akmıyor artık. Kimi çeşme ve sebiller ise maalesef bakımsız durumda.
Kültür A.Ş'nin yayımladığı, Nilay Köse ve Mesut Meyveci'nin hazırladığı İstanbul'un 100 Hanım Çeşmesi ismindeki kitapta da günümüze ulaşan tarihi çeşme ve sebiller fotoğraflarıyla birlikte gözler önüne seriliyor. Farklı usluplarla yapılan çeşmelerin mimari özellikleri detaylı bir şekilde aktarılıyor. Hanım sultanların hayatlarından kesitler de kitapta yerini alıyor.
Mihrişah Sultan Çeşmesi'nden Bezmialem Valide Sultan Çeşmesi'ne, Mihribah Sultan Çeşmesi'nden Nesli, Şah Sultan Çeşmesi'ne, Pertevniyal Valide Sultan Çeşmesi'nden Mahpeyker Kösem Valide Sultan Çeşmesi'ne kadar hayırsever hanım sultanların yaptırdığı çeşmelerin bilgileri sunuluyor. Bazı çeşmelerin ise yapılış hikayelerinden örnekler de var. En dikkat çekici olan Padişah II. Mustafa Han'ın eşi Saliha Sultan'ın yaptırdığı çeşmenin hikayesi. Zamanında hayırseverlikte sınır tanımayan hanım sultanlardan olan IV. Mehmed'in eşi Rabia Gülnuş Valide Sultan İstanbul'da bir gezintiye çıkmış. Azapkapı'ya vardığında sevimli bir kızın gözyaşı döktüğünü görmüş. Çocuğun neden ağladığını merak ettiğinden yaklaşmış kızın yanına. Kızın testisinin kırıldığını gören Valide Sultan şefkatli bir sesle "Yavrucuğum niçin ağlıyorsun, boşuna gözyaşı dökme. Kırılan testi olsun. İşte sana testinin parası. Hemen yenisini al" demiş.

Saliha Sultan Çeşmesi
Gözyaşlarını silen küçük kız, "Ben, testi kırıldığı için ağlamıyorum. Sabahtan beri iplik gibi akan subaşında bekleyip de doldurduğum testinin suyunu, hizmetçilik ettiğim eve götüremeyecek kadar beceriksizlik gösterdiğim için ağlıyorum" cevabını vermiş. Rabia Gülnuş Valide Sultan bu cevaptan çok memnun olunca sevimli, tatlı çocuğun, kimin kızı olduğunu soruşturunca yetim olduğunu, adının Saliha olduğunu ve bir hayırsever ailenin yanında hizmetçilik yaptığını öğrenmiş.
Kızdan etkilenen valide sultan hemen kaldığı aileden Saliha'yı istemiş. Saraya aldırdığı Saliha'ya saray terbiyesi verdirmiş. Kısa sürede örnek alınacak genç hanımlardan olmuş. Rabia Gülnuş Valide Sultan da onu, padişah II. Mustafa Han ile evlendirmiş. Ama Saliha Sultan geçmişini asla unutmamış. Bir gün daha küçük bir çocukken gözyaşlarına boğulduğu ve testisini kırdığı yere gitmiş. Gözyaşlarına yine hâkim olamamış. Hemen emir vermiş: "Testimin kırıldığı bu yere öyle bir çeşme yapılsın ki, asırlar geçsin, ama çeşmenin suyu bitmesin, sanatı gözden düşmesin. Testisini kıran kızlar bir daha dolduramam diye gözyaşı dökmesin. Suyu bol aksın" demiş. Böylece oraya beş cepheli bir çeşme yaptırılmış. Osmanlı'nında en görkemli çeşmeleri arasına girmiş. Çok hayırsever olan Saliha Sultan'ın bu tavrı ise testi geleneğini var etmiş.
Rivayet odur ki Anadolu'da yeni evlenenler testilere altın koyup eve adım atmadan testiyi kırmaya başlayarak o günü yad etmeye başlamış. Saliha Sultan'ın kırılan testi sonrasında bahtı gibi genç kızların bahtı güzel olsun istenmiş, gelenek böylece devam etmiş.
Ancak günümüzde Saliha Sultan Çeşmesi'nden su akmıyor. Saliha Sultan'ın 285 yıl önce yaptırdığı çeşmeden sultanın dileği doğrultusunda günümüzde de su akması sağlanır umarız.
Kitabeler önemli
Çeşmelerdeki kitabelerde yaptıranların ve çeşmeyi tamir ettirenlerin yazdırdıkları yer alıyor. Örneğin Nefise Hanım ve Ahmet Hulusi Paşa Çeşmesi'nin kitabesinde "Rableri onlara tertemiz bir içecek sunmaktadır" yazarken, Kadınlar Çeşmesi'nde "Allah'ın dediği olur" ibaresi yer alıyor. Abdülmecid Han ve Zübeyde Hanım Çeşmesi'nde ise Abdülmecid Han'ın kitabesinin dışında "İş bu çeşme ile aşağıdaki çeşme Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nin valideleri Zübeyde Hanımefendi'nin fevkalade ve ahali-i hamiyetmendânın muavenetleriyle tamir ve termin edilmiştir" yazılı.

Üsküdar Valide-i Cedidi Camii Çeşmesi

Pertevniyal Valide Sultan Çeşmesi

Mihrişah Sultan Çeşmesi

Abdülmecid Han ve Zübeyde Hanım Çeşmesi