Basit türemiş nedir?

YAPI BAKIMINDAN ÜÇE AYRILIR

Basit Sözcük

Türemiş Sözcük

Birleşik Sözcük

Basit Sözcük

Hiçbir yapım eki almamış sözcüktür. Basit sözcükler çekim eki alabilir.

Çocuklar, küçük kediyi yolda bulmuşlar.

Bu cümlede bütün sözcükler yapıca basittir. Çünkü sözcüklerin hiçbiri yapım eki almamıştır. Cümlede ek alan sözcükler ise çekim eki almıştır. "Çocuk" sözcüğü çoğul eki (-lar), "kedi" sözcüğü belirtme durumu eki (-i), "yol" sözcüğü bulunma durumu eki (-da), "bul-" eylemi miş'li geçmiş zaman kipi eki (-muş) ve üçüncü çoğul kişi eki (-lar) almıştır.

Türemiş Sözcük

En az bir yapım eki almış sözcüktür. Türemiş sözcükler çekim eki de alabilir.

Yazılı anlatımınızı geliştirmelisiniz.

Bu cümlede bütün sözcükler türemiştir; çünkü her sözcük en az bir yapım eki almıştır.

yazılı
yaz-:fiil kökü
-ı:fiilden isim yapım eki
-lı:isimden isim yapım eki

anlatımınızı
anla-: fiil kökü
-t fiilden fiil yapım eki
-ım: fiilden isim eki
-(ı)nız: iyelik eki

geliştirmelisiniz
gel-: fiil kökü
-iş: fiilden fiil yapım eki
-tir: fiilden fiil yapım eki
-meli: gereklilik kipi eki
-siniz kişi eki

Birleşik Sözcük

İki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni sözcüklerdir.

Birleşik İsim

Aynı ya da farklı türdeki iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu sözcüklerdir.

Birleşik isimler şu şekillerde oluşur:

İsim soylu sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.
(isim + isim) : yeryüzü, kartopu, ayakkabı, keçiboynuzu...

Sıfatların isim soylu sözcüklerle bir araya gelmesiyle oluşur.
(sıfat + isim): büyükanne, kırkayak, ilkbahar, Karagöz...

İsim soylu sözcüklerle fiillerin bir araya gelmesiyle oluşur.
(isim + fiil): mirasyedi, imambayıldı, ayakbastı, gündöndü...

Fiil soylu sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.
(fiil + fiil): çekyat, uyurgezer, kapkaç, yapboz..

isim soylu sözcüklerle fiilimsilerin bir araya gelmesiyle oluşur.
(isim + fiilimsi): ağaçkakan, oyunbozan, çöpçatan, kanncayiyen...
(fiilimsi + isim): akaryakıt, yanardağ, atardamar, bakarkör...
Yansıma sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.
(yansıma + yansıma): şakşak, çatapat, çıtçıt, gırgır...

Birleşik Sıfat

İki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan, sıfat görevinde kullanılan sözcüklerdir.

İki sözcüğün bir araya gelerek tek bir kavramı karşılamasıyla oluşan sıfatlara, "anlamca kaynaşmış birleşik sıfat" denir.

Roman, gerçekdışı olaylar üzerine kurulmuş.

Onu alçakgönüllü bir insan olarak tanıdım.

Kavuniçi gömleğimi sabah kardeşim giymiş.

Belediye başıboş köpekleri bu tesiste toplayacak.

Evin salonunda birçok resim asılıydı.

Kâğıtta anlayamadığım birtakım yazılar vardı.

Biçimsel olarak ayrı yazılmalarına karşın belli bir kurala bağlı olarak oluşan sıfatlara "kurallı birleşik sıfat" elenir. Bunlar aşağıdaki şekillerde oluşturulur:

Sıfat ve takısız ad tamlamalarına "-lı, -li, -lık, -İlk, -sız, -siz" eki getirilerek birleşik sıfat (sıfat grubu) yapılır.

yeşil panjur - lu ev

geniş cadde - li şehirler

cam kapı - lı oda

deri eldiven - li adam

beş gün - lük yolculuk

yüz lira - lık telefon

beş para - sız insan
Sıfat tamlamalarında sıfatla isim yer değiştirilip iyelik eki (-ı, -i, -sı, -si) getirilerek birleşik sıfat (sıfat grubu) yapılır.

yazı - sı güzel öğrenci (güzel yazı}

yol - u bozuk köy (bozuk yol)

su - yu soğuk pınarlar (soğuk su)

cam - ı kırık sınıf (kırık cam)

Birleşik Fiil

Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir. Birleşik fiiller oluşturulma biçimlerine göre üçe ayrılır:

Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiil
İsim soylu bir sözcüğün yardımcı bir fiille (olmak, etmek, eylemek, kılmak, buyurmak) bir araya gelerek oluşturduğu birleşik fiildir.

Günümüzde daha çok, "etmek" ve "olmak" yardımcı fiilleri kullanılmaktadır.

Yardım için teşekkür ederiz, (teşekkür + etmek)

Dedemizi ziyaret edeceğiz, (ziyaret + etmek)

Otobüs şoförünü şikâyet ettik, (şikâyet + etmek)

Bu çocuklar başarılı olacak, (başarılı + olmak)

Çocuk, ortalıktan yok oldu. (yok + olmak)

Bu ayrılık bize dert oldu. (dert + olmak)
Kurallı Birleşik Fiil
İki fiilin belli kurallarla bir araya gelmesiyle oluşur. Bu fiillerden birisi kalıplaşmış şekilde kullanılır. Kurallı bileşik fiiller oluşturulma biçimlerine göre dörde ayrılır:

Yeterlik Fiili (fiil + ebilmek): Cümleye bir işi yapabilme, bir işi yapmaya gücü yetme anlamı katar.

Ben bu ağaca kolayca tırmanabilirim.

Bütün evi boyamayı iki günde bitirebilirsin.

Uyarı: Yeterlik fiilinin olumsuzunda "ebilmek" kalıbının "-bil-" bölümü düşer.
görebilmek görememek (görebilmemek değil)

Arkadaşım son soruyu çözebildi.

Arkadaşım son soruyu çözemedi.

Arkadaşım son soruyu çözmedi.

Bu cümlelerin birincisinde "çözebildi" eylemi yeterlik fiilinin olumlu kullanımıdır. İkinci cümledeki "çözemedi" fiili, yeterlik fiilinin olumsuz kullanımıdır. Üçüncü cümledeki "çözmedi" fiili ise "çözmek" fiilinin olumsuz kullanımıdır ve bileşik fiil değildir.
ezlik Eylemi (fiil + ivermek): Cümlede bildirilen fiilin acele, çabuk bir biçimde gerçekleştiğini ifade eder.

Kaşla göz arasında çocuk duvarı çizivermiş.

Ben bilet alırken otobüs gidiverdi.

Çocuk bizi görünce yanımıza koşuverdi.

Bu güzel şiiri sen okuyuver.

Uyarı: Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde de yazılabilir.

Düşüncelerini her yerde söylemeyiver.

Düşüncelerini her yerde söyleyiverme.

Sen de bu defa bizimle gelmeyiver.

Sen de bu defa bizimle geliverme.

Sürerlik Fiili (fiil + ekalmak, edurmak, egelmek): Cümlede bildirilen fiilin devamlı bir şekilde yapılmakta olduğunu ifade eder.

Bu festival, seksen yıldan beri yapılagelir.

O şimdi evde dinlenedursun.

Siz gidedurun, ben size yetişirim.

Cambazların yaptıkları karşısında şaşakaldık.

Çocuklar, geç yatınca öğleye kadar uyuyakalmışlar.

Yaklaşma Fiili (fiil + eyazmak): Cümlede bildirilen fiilin gerçekleşmeye yaklaştığını ama gerçekleşmediğini ifade eder. Yani cümleye "az kalsın", "neredeyse" anlamı katar.

O, birden karşımıza çıkınca korkudan öleyazdık.

Dengesini kaybeden çocuk pencereden düşeyazdı.

Uyarı: Yaklaşma fiili günümüz Türkçesinde sık kullanılmamaktadır.

3) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiil (Deyimleşmiş Birleşik Fiiller)
Bir veya birden fazla ismin bir fiille bir araya gelmesiy oluşan bileşik fiildir. Bu bileşik fiillerde bulunan fiiller gerçek anlamından uzaklaşır, diğer sözcüklerle kaynaşarak yeni bir fiili karşılar.

Öğretmeninizin sözlerine biraz kulak verin.

Bu cümlede "vermek" fiili tek başına bir eylemi karşılamamat tadır. Yanındaki "kulak" sözcüğüyle birlikte anlamca kaynaşij "iyi anlamak için dinlemek" anlamında bir fiili karşılamaktadı Bu yüzden bu cümledeki fiil "kulak vermek" fiilidir.