Tarihe tanıklık eden görüntüler

1. Dünya Savaşı'nda Ruslar'ın Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu'daki işgalleriyle ilgili Rus arşivlerinde bulunan 16 makara filmden derlenen görüntüler, Eski Devlet Bakanı ve AK Parti Trabzon Milletvekili Faruk Nafız Özak, Karadeniz Teknik Üniversitesi (KTÜ) Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Hikmet Öksüz ile Öğretim Görevlisi Veysel Usta'ın girişimleri sonucu satın alınarak Türkiye'ye getirildi.
KTÜ Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Görevlisi Usta, AA muhabirine yaptığı açıklamada, Trabzon'un Ruslar tarafından işgal edilmesiyle ilgili araştırma yaparken, uzun yıllar sonra açılan Rus arşivlerine giren araştırmacıların yazdığı bazı yazıları okuduğunu, böylece araştırmalarını Rus arşivlerinde yoğunlaştırdığını anlattı.
Arşivlerde 1. Dünya Savaşı'nda Rusların Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu'daki işgalleriyle ilgili ham görüntüler olduğunu öğrendiğini dile getiren Usta, 16 makaradan oluşan toplam 5 saatlik bu görüntüleri önce pahalı olduğu için satın alamadığını belirterek, şunları söyledi:
''Durumu Sayın Faruk Nafız Özak'a bildirerek maddi destek istedim. Özak da hiç tereddüt etmeden bana sponsor buldu. Prof. Dr. Hikmet Öksüz ile Moskova'ya gittim. Orada izinleri alıp fotofilm arşivine girdik. Orada 1. Dünya Savaşı sırasında Ruslar'ın Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz'deki işgalleriyle ilgili 16 makara film vardı, hepsini izledik. Bu filmlerin anlattığı olayları en belirgin şekilde ortaya koyacak kesitleri saptadık ve bunları kayıt altına alarak ücreti karşılığında aldık.
Tarihe tanıklık eden Çarlık Rusya'sı dönemine ait bu görüntüler, 1. Dünya Savaşı'nın 2. operasyonu, Erzurum'dan başlayarak Erzincan, Bayburt, Rize, Trabzon ve Trabzon'un batısındaki Harşit Çayı'nı da kapsayarak son buluyor. Görüntülerde Ruslar ile Osmanlı askerleri arasında yaşanan çarpışmalar, şehirlerin Rus ordusunca bombalanması ve işgal edilmesi ile genellikle yaşlı kadın ve çocuklardan oluşan Türk halkının işgal altındaki topraklardan göç etmesi görülüyor.''
Usta, filmlerin çekiliş amacının Ruslar'ın kendi ordusuna cephedeki başarılarını göstererek, askerlerinin moral motivasyonunu yükseltmek olduğunu belirterek, görüntülerde Rus ordusunun Osmanlı vilayetlerini ele geçirişi ve yaptığı bombardımanın neden olduğu tahribat gibi savaşın azametini gösteren bölümler bulunduğunu ifade etti.
Ruslar'ın bu görüntüleri Osmanlı ordularına saldıran kendi ordularının bulunduğu mevkilerden çektiğini anlatan Usta, şöyle devam etti:
''Sarıkamış civarında, Erzurum savunmasında iki ordunun karşı karşıya gelip canlı çatışma görüntülerinin de yer aldığı filmlerde işgal sonrası Erzurum'da taş üstünde taş kalmadığını ve kentin çok önemli bir kısmının yıkıldığını görüyoruz. Erzurum'da çok ciddi bir direniş oldu. Görüntülerde, Erzurum'un savunmasında çok ciddi katkısı olan tabyaların alev alev yandığını görünce insanın içi acıyor.''

''MUHACİRLİK YILLARI VİCDAN SIZLATIYOR''

Usta, görüntülerin muhacirlik yıllarına da ışık tuttuğunu belirterek, ''Göç yollarında özellikle Erzurum-Gümüşhane-Bayburt yolunda Müslümanların patika yollardan, hatta yol olmayan o dağlık tepelik yerlerden nasıl yalın ayak geçtikleri görünüyor. Küçük çocukların ayakları çıplak şekilde batıya doğru, kendilerini devlet güvencesi altına hissedebilecekleri, henüz işgale uğramamış bölgelere doğru gittiklerini gördüğümüzde vicdanın sızlamaması mümkün değil. Bazı çocuklar kendilerinden daha küçük olan yürüyemeyecek durumdaki kardeşlerini sırtlarında taşıyor'' dedi.
Filmlerden gayrimüslimler ile Müslümanlar arasında ciddi ekonomik farklar olduğunun anlaşıldığını vurgulayan Usta, şunları aktardı:
''Muhacir Müslümanların giydikleriyle Trabzon'daki işgalci Rus ordusunu alkışlarla karşılayıp çiçek atan Rumların kıyafetlerine baktığımızda aradaki gelir düzeyi farkını çok net şekilde görüyoruz. Görüntüler, ülkemizin o dönemdeki sosyoekonomik durumun ne olduğunu ve daha sonra özellikle Doğu Karadeniz için büyük sorun haline gelen milli mücadeledeki Pontus sorunun bu işgalle nasıl eklemlendiğine ilişkin bilgileri de sunuyor.''
Veysel Usta, filmlerde Doğu Karadeniz'deki Hristiyan unsurlar ve Osmanlı tebaası Rumların, Rus ordusunun yaşadıkları ülkeyi istilasına sevindikleri görüntülerin de yer aldığını ifade ederek, ''Filmler tarih açısından son derece somut veriler sağlıyor. Görüntülerden 1916-1918 tarihlerinde bölgemizde ne tür vahşetlerin yaşandığını, hatta muhacirlikte 2 yıl süreyle Türkler'in evlerini barklarını terk edip batıya nasıl göç ettiklerini, bu süreçte kaybolan nüfusun neler çektiğini görüyoruz, yaşamını yitiren insanların sayısının 300-400 bine vardığını öğrenebiliyoruz'' diye konuştu.
Görüntülerin sadece cepheden çekilmediğini, havadan çekilen görüntüler de olduğunu söyleyen Usta, şu ifadeleri kullandı:
''Ruslar'ın keşif amaçlı Trabzon'u havadan çektikleri filmler de var. Bu görüntülerde bugün ayakta olmayan birçok eserin o tarihlerde varlığını, nerede ve nasıl bir konuma sahip olduğunu görüyoruz. Mesela Sümer Sineması o zamanlar opera binasıydı. Cumhuriyetten sonra sinemaya çevrilen bina bugün yok. Görüntülerde o yapının çatısını görüyoruz.''