Koleradan covid-19’a pandemi atlası

"Pandemi geldiğinde kimse buna tam olarak inanamaz. Dünya Sağlık Örgütü'ndeki uzmanlar 2020 kışında haftalar boyunca hızla yayılan bulaşıcı hastalığın pandemik olmadığında ısrar ediyordu. Virüs Çin'deki Wuhan'dan dışarıya kayarken buna 'öngörülmeyen tezahür' denebileceğini söylüyorlardı. Gezegenin en üst düzey kamu sağlığı kurmayları bizi yutmak üzere olan dalganın gerçekte ne olduğunu kabullendiğinde -yani yorumcular bunu çoktan 'P harfiyle başlayan şey' olarak anarken- virüs gezegenin dört bir yanında 100 binden fazla insanın bedenine sızmıştı. Milyonlarcası da aynı yazgıyla karşılaşmanın sıkıntılarını çekecekti."
Bu sözlerle başlayan bir kitap var elimizde... ABD'de doğup büyümüş, Hindistan göçmeni bir ailenin kızı olan bilim gazetecisi Sonia Shah imzalı Pandemi adlı kitap bu. Economist dergisinin "Bu noktaya nasıl geldiğimizi ve bizi bekleyen diğer tehlikeleri harika bir şekilde anlatıyor", New York Times'ın "Gerçekler kanınızı donduracak" diye sunduğu bol ödüllü kitap, Sahi Kitap etiketiyle Türkçede...
KOLERA NEDEN HORTLADI?
Girişte de alıntıladığımız üzere kitap, COVID-19 salgınından başlayıp, dünyanın salgın hastalık tarihini hem örneklerle anlatıyor hem bugünlere nasıl gelindiğinin resmini çiziyor. Yani COVID-19'un atalarının, dedelerinin insanla olan, insanın da salgınlarla olan mücadelesini, ilişkisini anlatıyor. Meselenin kökenlerine iniyor. Koleranın, Ebola'nın, kuş gribinin, SARS'ın tarihçesini sunuyor. Çin'in hayvan pazarlarında dolaştırıyor okuru.
Yazardan öğreniyoruz ki, neredeyse 200 yaşında olan kolera yıllar sonra, 2010'da Haiti'de yeniden hortladı. 2016'ya kadar neredeyse 10 bin kişi bu salgından hayatını kaybetti. Aşısı mevcut olsa da, yazara göre bugün hâlâ en yüksek pandemi riski taşıyan salgın kolera. "Kolera insanları hızlı öldürür. İlerleme gösteren bitkinlik evreleri yoktur. Enfekte olan kişi başlangıçta kendini iyi hisseder. Sonra yarım gün geçer ve kolera onun bedeninden tüm sıvıları çeker, geriye pörsük, mavi bir ceset bırakır."
PANDEMİLERİN ATASI
Yazar kolerayı pandemilerin atası olarak görüyor. COVID-19 içinse "Koleranın çocuğu" diyor. Ama koleranın insan toplulukları arasında yayılan veba, influenza, çiçek hastalığı, HIV gibi patojenlerin içinde en tehlikelisi olduğunu da özellikle belirtiyor. Ayrıca virüslerin nasıl mecra ve bulaşıcılık yolu değiştirdiğini göstermesi açısından da ilginç bir örnek veriyor yazar. Öğreniyoruz ki, kolera yıllar sonra hayvanlarda da kendine mecra bulmuş. Bedeninde kolera barındıran hayvanlar denizde yaşıyor. Bunlar kopepod adı verilen küçük kabuklular. Yaklaşık bir milimetre boyundalar, şekilleri gözyaşı gibi ve bir tane parlak kırmızı gözleri var. Bu tür, konusu fazla edilmese de yeryüzünde sayıca en fazla bulunan çok hücreli yaratık. Bu bilgi de özellikle kasırga, sel gibi doğal afetlerin görüldüğü yerlerde koleranın nasıl yeniden tehlike arz ettiğini açıklıyor aslında.
SARS DOĞRU OKUNMADI!
Şimdi uzunca bir sıçramayla koronavirüse gelelim. Yazara göre 2003'teki neredeyse pandemiye yol açacakken sönümlenen SARS salgını doğru okunamadı. Daha sıkı önlemler alınabilirdi. Yine Çin'de patlak veren SARS'ın çıkış yeri de yabani hayvan pazarları... Hatta Shah 2011'de Çin'in Guangdong eyaletinin başkenti Guagzhou'da böyle bir pazarı gezmiş. 2003'teki SARS'tan sonra kısmen kapatılan ama sonraları yavaş yavaş kaçak da olsa açılan pazarlardan biriymiş burası. İnsanlarda görülen hafif soğuk algınlıklarının yüzde 15'inden sorumlu olan bir virüsün evrilerek SARS'a dönüştüğü yer de diyebiliriz. Yazarın pazar yerine ve virüs mutasyonuna ilişkin değerlendirmesi şöyle: "Söz konusu virüs, normalde 'nalburunlu' tabir edilen yarasalarda yaşar. Genellikle hafif solunum rahatsızlıklarına yol açan koronavirüs ailesinden bir virüstür bu. İnsanlarda görülen basit soğuk algınlıklarının yaklaşık yüzde 15'inden bunlar sorumludur. Ama Guangzhou'daki pazardan çıkan virüs farklıydı. Nalburunlu yarasalardan yakınlardaki kafeslerde tutulan ve aralarında dağgelinciği porsuklarının, rakun köpeklerinin, yılanların, misk kedilerinin olduğu diğer yaban hayvanlarına sıçramıştı. Virüs yayılırken mutasyona uğradı."
Ve 2003 yılının kasım ayına gelindiğinde mutant virüs insanları enfekte etmeye başladı. Bu da diğer koronavirüsler gibi solunum yollarındaki hücrelerin çeperlerinde kolonileşiyordu. Ancak daha ılımlı olan kardeşlerinin tersine, insan bağışıklık sistemini kurcalayıp enfekte olan hücrelerin bedende viral müdahale olduğunu komşularına haber verme yetisini bozuyordu. Bunun sonucunda, virüsü kapanlarda basit bir grip gibi başlayan hastalık hızla yaşamı tehdit eden bir zatürreye dönüyor, enfekte olan akciğerler sıvıyla dolup bedeni oksijensiz bırakıyordu. COVID-19'un atası doğmuştu!