Rasathanenin sarsıntılı tarihi

İnsanoğlunun en büyük mücadelesi doğayla oldu. Gökyüzüne ve yeryüzüne bakıp başına gelenleri anlamaya çalıştı. Hiç kuşkusuz en büyük merakı ve korkusu da oydu. Güneş ve ay tutulmaları, güneşteki patlamalar, yıldızlar, gezegenler. İklimsel döngüler; fırtına, yağmur, kar, seller. Ve en acımasızı depremler! 6 Şubat'taki çifte depremin ruhumuzda açtığı yaralar çok taze, daha 1999'daki Gölcük bile hala tüm acısıyla zihinlerimizde duruyor. Kandilli diye başlayan her haber içimizi hoplatıyor, rasathane artık hayatımızın bir parçası. Bu kurum tarihi boyunca toplumun güvendiği ve itibarlı bir yer haline gelinceye kadar neler yaşadı?
Bu sorunun cevabını ve daha fazlasını deprem uzmanı Boğaziçi Üniversitesi öğretim üyesi Profesör Dr. Mustafa Aktar veriyor. Ulusal Sismik Ağ Projesi'ni yürüten Prof. Aktar, Rasathane ile Bilimde Yüz Elli Yıl kitabıyla (Yapı Kredi Yayınları) Kandilli'nin tarihini ele alıyor. Kitap; anılar, bilgiler, teknik, bilimsel veriler gibi sadece uzmanların anlayacağı bir metin değil, kendi deyişiyle; rasathane-bilim-toplum üçgeninde yerel boyuttan küresel ölçeklere, bireysel duyarlılıklardan siyasi paradigmalara uzanan geniş bir yelpazeyi kapsıyor.
Bu yüz elli yılda hem dünyada hem de bizdeki isyanlar, toplumsal olaylar, savaşlar, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e geçişteki sancılar, kültürel ve ekonomik değişimler rasathaneyi de etkiliyor.
Prof. Aktar, akademisyen titizliği, kapsamlı arşiv çalışmasıyla bir avuç insanla yola çıkan rasathanenin bugün geldiği noktayı anlatıyor. Meraklı okuru bilgilendirmesi de cabası. Kitabı, arka plana yerleştirdiği tarihi olayları, bilim adamlığıyla harmanlayıp, bir edebiyatçı gibi üslubuyla zenginleştiriyor. 1577'de Sultan III. Murad'ın emriyle kurulan İstanbul Rasathanesi dünyada sayılı örneklerden biridir ve o döneme göre büyük bir adımdır. Ortaçağ'da astronomi bilimi en çok İslam dünyasında gelişmişti ve en büyük deneyim bu coğrafyada birikmişti.
Başına da müneccimbaşı ünvanıyla anılan bir bilim adı Takıyyüddin Efendi getirilir. Ancak, sadece bizde değil Avrupa'da bile şüpheyle karşılanan ve 'bilim ve din ikilemi' tartışmaları yüzünden iki yıl sonra kapatılan rasathane, içindekilerle topa tutulup yok edilir. Ve rasathane yaklaşık 300 yıl sonra sessiz sedasız bir salname ile yeniden açılır. Adı da Rasathane-i Âmire olur ve başına Aristidi Coumbary getirilir.
150 YILI ÖZETLEYEN ESER
İlk yeri Beyoğlu'ndaki İstiklal Caddesi olan rasathane, uzun yıllar burada kalır. Bir ara Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) bahçesine taşınması söz konusu olur. Daha sonra Maçka'da bir yere taşınır ve Osmanlı'nın son döneminde İcadiye Tepesi'ne yani Kandilli'deki bugünkü yerine kalıcı olarak yerleşir. Başlarda hava durumu yani meteoroloji, gökyüzündeki gözlemler öne çıkar. Takvimlerin ve zamanın belirlenmesinde rol alır. Hele alaturka saatten alafrangaya geçişteki tartışmalar, gelenekselden evrenselliğe giden yolda dünyada ve bizdeki yansımalar kitabın en güzel bölümleri arasında. Tabii ki rasathaneyi danışma ve bilgilenme seviyesine getiren depremler olacaktır.
10 Temmuz 1894'te İstanbul büyük depremle sarsılınca rasathane büyük korkuyu ve söylentileri yatıştırmak için açıklamalar yapar, yurtdışından uzman getirerek raporlar hazırlatır. Ve zaman içinde sismometreler başta olmak üzere teleskoplar ve bilimsel aletlerle zenginleşen rasathane, onlarca bilim adamının özverili çabalarıyla özellikle Cumhuriyet dönemindeki atılımlarıyla bugün saygın bir yer kurum haline gelir. Kandilli Rasathanesi'nin Osmanlı- Türk aydınlanmasının bir eseri olduğu belirten Mustafa Hoca'nın tespiti 150 yılı özetliyor.