Ülkede barış dünyada barış uzayda barış

Uzay uçsuz bucaksız bir derya. Farklı ülkeler gezegenlere insansız hava araçları gönderiyor, uydular gökcisimleri arasında cirit atıyor, jeolojik çalışmalar sürüyor. Uzay hep bilimsel çağrışım yapıyor ama günün birinde ayda ve Mars'ta daimi üsler kurulursa uzayda hayatı düzenleyen yasalar gerekecek. Peki ama dünya dışında asayiş nasıl sağlanacak? Ay üssünde bir suç işlense bu davaya kim bakacak? Mülkiyet hakları göktaşları için de geçerli mi?
Kafamızdaki soruları Türkiye'nin az sayıdaki uzay avukatlarından biri olan Merve Erdem'e sormak için yola düşüyoruz. Röportaj yapacağımız yere ulaştığımızda bir tarafı kazınmış sarı saçları, rengarenk kıyafeti, üzerinde "Lost in space" yani "Uzayda kayboldum" yazan ayakkabıları ve bitmek tükenmek bilmeyen enerjisiyle sıra dışı bir hukukçuyla karşılaşıyoruz. Ankara Hukuk Fakültesi'nde araştırma görevlisi olan Erdem'in aklı hep yükseklerde. Amerika'da uzay hukuku alanında uzman avukatlar var. Ancak durum bizde epey farklı. Uluslararası hukukun bir dalı olan uzay hukukuna gönül verdikten sonra NASA'dan burs kazanan ve ABD'ye giden Erdem'le uzay hukuku ve uzayda barış hakkında sohbet ettik.
- Uzayla ilgilenmeye nasıl başladınız?
- Çocukluğumdan beri kendi sınırlarımı aşma çabasındayım. Hukuk okuyunca sınırlarımı aşmanın yolunu uzay hukuku çalışmakta buldum. Mezun olacaktım. Bu sırada TÜBİTAK'ın uzay çalışmalarına ilişkin bir burs programı hazırladığını duydum. O an uzay hukuku aklıma düştü.
- Bu Türkiye'de çalışılan bir alan değil. Ne dedi etraf?
- 1960'tan sonra ortaya çıkan bir alan. Ama hocalarım hep destek oldu. Ben de Türkiye'deki kütüphanelerden kaynak topladım. Hepsi İngilizceydi. Sadece Seha Meray hocamızın 1960'larda yazdığı bir kitap vardı. Onunla başladım çalışmaya. 1990'da Funda Keskin hocamızın yazdığı yüksek lisans tezini okudum. Sonrasında da zor olsa da tezimi yazdım. 2012'de düzenlenen Ulusal Havacılık ve Uzay Sempozyumu'nda uzay hukuku dalındaki ilk tebliğimi verdim. 2014'te master tezimi kitaplaştırdım. Ardından doktoramı yaptım. Şu an Ankara Üniversite'sinde araştırma görevlisiyim.
- Uzayda hangi kanunlar geçerli?
- 1962'de uzayın barışçı amaçlarla kullanımını sağlamak amacıyla Birleşmiş Milletler Dış Uzay Dairesi kuruldu. 1967'de Birleşmiş Milletler'in girişimi ile Dış Uzay Antlaşması oluşturuldu. Türkiye'nin de dahil olduğu 102 ülke tarafından imzalanan bu antlaşma ile uzay hukukunun temel ilkeleri oluşturuldu. Yani bu anlaşmaya göre Mars'ın ABD'nin 51'inci eyaleti olmasına imkan yok. Ama bu da neticede bir BM anlaşması ve BM'nin nasıl çiğnenebildiğini farklı seferlerde gördük. Bir de 1979 tarihli Ay Anlaşması var. Ancak dış uzaya araç göndererek araştırma yürüten beş ülke yani ABD, Rusya, Çin, Japonya ve Hindistan bu anlaşmayı onaylamadı. Sadece 16 devletin imzaladığı bu anlaşmayı 2012'de Türkiye de onayladı.
- İmza atmamalarının sebebi uzayı arka bahçeleri yapmak istemeleri mi?
- Aynen öyle. Ne kadar belirsizlik, o kadar kazanç diye düşünülüyor.
- Bir gün uzayda koloni kurulursa ve iki insan kavga ederse ne olur? Nerenin hukukuna tabi olunur?
- Koloni kurulması yeni bir toplum oluşturur ve bu da yeni kanunlar gerektirir. Ancak bugün iki kişi, mesela iki astronot kavga etse milliyetleri doğrultusunda dava açılır. Ya da uzay aracının tescillendiği ülkenin kurallarına tabi olunur.
- Mars'ta toprak satan şirketler var. Mülkiyet meselesi nasıl uzayda?
- Uzayda devlet egemenliği yasak. Bir devletin egemen olmadığı bir alanda, bir kişinin taşınmaza sahip olması düşünülemez. Yani bu tapu satışları geçersiz.
- Geçerli olsa alır mısınız?
- 1 dolarımı bile heba etmem. Mülkiyet karşıtı biriyim zaten.
- Dünyayı mahvettik, bir de uzaya gidip savaşmaya başlarsak ne olur?
- Öyle senaryolar var. Uzay hukuku uzayın barışçıl amaçla kullanılmasını öngörüyor. Ayda ya da diğer gökcisimlerinde nükleer silah kullanılması, askeri tatbikat yapılması yasak. Ancak tabii askeri amaçla kullanılıyor. Uzaktan algılama uyduları mesela... Ya uydular saldırı amacıyla kullanılırsa... Eğer uzayda barış sağlayamazsak, yaşayacağımız yıkım dünyadakinden kat be kat ağır olur. O yüzden uzayda denetimi muhakkak sağlamalıyız. Ülkede barış, dünyada barış, uzayda barış...
- Uzay denetim yapılması epeyce güç bir alan...
- Birleşmiş Milletler'in bu konuda denetim yetkisi var. Ne kadar etkili bir kurum o tartışılır ama elbette...
- Turistik geziler de planlanıyor uzaya.
- Var olan anlaşma astronotları düzenliyor. "Astronotlar insanlığın temsilcisidir" diyor. Daha fazla insan giderse yeni düzenlemeler gerek.
Yüzyılın iş kolu uzay madenciliği
Uzay madenciliği çok tartışmalı bir alan. Bir gezegende maden araması yapmak hukuka uygun mu? Hem devletler hem de tüzel kişiler uzay madenciliği yapmak istiyor. Ancak uzay kimsenin malı olmadığı için aslında bu hukuka aykırı. ABD'nin gözü trilyonlarca dolar değerinde madenlere sahip olduğu düşünülen asteroidin üzerinde. Lüksemburg uzay madenciliğine destek vereceğini açıkladı. Uzay madenciliğinin bu yüzyılın en büyük iş kolu olduğu düşünülüyor.
Uzay çöpleri savaş çıkarabilir
Dünya'nın yörüngesinde bırakılan uzay çöpleri de büyük bir savaşa sebep olabilir. Rus uzay bilim adamları, uzay çöplerinin yanlışlıkla askeri bir uyduya çarpma tehlikesinin olduğunu iddia ediyor. Bir askeri uydu hasar aldığında da neler olabileceğini tahmin etmek çok zor değil. Bir kişinin bu hasarı, yabancı bir güçten gelen saldırı olarak algılaması ile, ani bir geri saldırının tetiklenmesi mümkün.