Dünyanın var olduğu günden beri geçirdiği değişiklikler dört jeolojik zaman başlığı altında incelenir. Jeolojik dönemlerin önemi, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle dünyaya fiziksel görünümünü kazandıran yeryüzü şekillerinin oluşmasını açıklamasıdır. Dünyada ve Türkiye'deki yeryüzü şekillerini ve yeryüzü şekilleri konu anlatımını sizler için derledik.
YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ NELERDİR?
Yeryüzü şekilleri, yıllar içerisinde meydana gelen doğa olaylarının (Rüzgar, sel, volkanik patlamalar, depremler, heyelanlar, buzulların erimesi vb.) etkisiyle yer kabuğunun üzerinde oluşan şekillere denir. Bu şekiller kara parçalarında ve su kütlelerinde oluşmuştur. İlk defa ilkokulda Sosyal Bilgiler dersi içinde duyduğumuz yeryüzü şekilleri konu anlatımı lisede çok daha detaylı olarak karşımıza çıkar.
Yeryüzü şekilleri:
YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİ İNCELEYEN BİLİM DALI NEDİR?
Yeryüzü şekillerini inceleyen bilim dalına Jeoloji, yeryüzü şekilleri üzerine çalışmalar yapan bilim insanlarına ise Jeolog denir.
YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİ GÖSTEREN HARİTA NEDİR?
Yeryüzü şekillerini gösteren haritalara fiziki harita denir. Fiziki haritalarda amaç sınırları belirtmek değil yeryüzü şekillerini göstermektir. Yeryüzü şekillerine ait bilgilerin haritaya aktarılmasında kullanılan bazı yöntemler bulunur. Şimdi yeryüzü şekillerine ait bilgilerin haritaya aktarılmasında kullanılan yöntemlerden bahsedeceğiz.
Tarama yöntemi: Tarama yönteminde eğim dikkate alınır. Eğime göre çizgiler kalınlaşır ve incelir. Yükseltinin fazla olduğu yerde çizgiler sık ve kalın, yükseltinin az olduğu yerlerde çizgiler az ve seyrektir.
Renklendirme Yöntemi: Yükseltinin oranına göre renklendirme yapılır. Düzlükler yeşil tonlarıyla, yükseltiler kahverengi tonlarıyla, okyanuslar ve denizler ise mavi tonlarıyla gösterilir. Yükseltiye göre renkler koyulaşır.
Gölgelendirme Yöntemi: Yükseltiler ve düzlükler 45 derecelik açıyla ışık verilerek gösterilir. Işık alan yerler açık renkle ışık almayan yerler ise koyu renkle gösterilir.
Kabartma Yöntemi: Yeryüzü şekillerinin makete döndürülerek gösterildiği haritalardır. Üç boyutludur.
İzohips Yöntemi: Yeryüzü şekillerini göstermek için en sık kullanılan harita yöntemlerinden biridir. Eş yükselti eğrisi yöntemi olarak da geçer. Deniz seviyesi dikkate alınır. İç içe geçen kapalı eğriler kullanılır. Yeryüzü şekillerinin kuşbakışı görünümünü yansıtır. Alçak yerler geniş izohips halkalarıyla yüksek yerler ise dar izohips halkalarıyla gösterilir. Yüksek dağların tepe noktaları noktayla gösterilir. İki izohips halkası kesişmez. İzohips yönteminde eğimi göstermek için halkaların sıklaştırıldığını ya da seyrekleştirildiğini görürüz. İzohips halkaları sıklaşıyorsa eğim artar.
TÜRKİYE'NİN YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ NELERDİR?
Dağlar
Kıta hareketlerinin sonucu olarak yaşanan kıvrılmalar ve kırılmalar sıra dağları oluşturur. Türkiye, Alp-Himalaya kıvrım dağları içinde yer alır.
Türkiye'deki Kıvrım dağları: Kuzey Anadolu Dağları, Toros Dağları.
Türkiye'deki kırık dağlar: Menteşe Dağları, Kaz Dağları, Kazak Dağları, Madra Dağları, Yund Dağları, Boz Dağlar.
Volkanik patlamalar sonucu oluşan yükseltiler Volkanik dağlar denir.
Türkiye'nin Volkanik Dağları: Ağrı Dağı, Tendürek Dağı, Nemrut Dağı, Süphan Dağı, Erciyes Dağı, Hasan Dağı, Karadağ, Karacadağ, Melendiz Dağı, Kula Tepeleri, Uludağ, Karacadağ, Köroğlu Dağları, Hassa dağları.
Platolar
Akarsular tarafından oluşan yükseltilerdir. Volkanik patlamalar sonucu ortaya çıkan lavların oluşturduğu platolar Volkanik platolar (Erzurum-Kars Platosu ve Ardahan Platosu), kayaçların akarsularla aşındırılması sonucu oluşan platolara Karstik platolar (Taşeli ve Teke Platosu), kumlu, killi veya kalker özelliğe sahip toprakların akarsular tarafından aşındırılmasıyla oluşan platolara Tabaka Düzlüğü Platoları (Obruk, Cihanbeyli, Haymana, Bozok, Uzunyayla ve Yazılıkaya, Gaziantep ve Şanlıurfa platoları), rüzgar ve akarsuların aşındırdığı platolara Aşındırma Platoları (Çatalca-Kocaeli Platosu, Perşembe Platosu) denir.
Ovalar
Akarsuların taşıdığı alüvyonlar bir arada birikerek çok büyük düzlükler olan ovaları oluşturur.
Türkiye'deki Tektonik Ovalar fay hatlarının neden olduğu çöküntülerle ortaya çıkmıştır. Türkiye bir tektonik ovalar cennetidir dense fazla olmaz.
Soma Ovası, Bergama Ovası, Turgutlu Ovası, Akhisar Ovası, Salihli Ovası, Torbalı Ovası, Söke Ovası, Alaşehir Ovası, Ödemiş Ovası, Yeni Pazar Ovası ve Koçarlı Ovası, Adapazarı Ovası, Balıkesir Ovası, Mustafa Kemalpaşa Ovası, Bursa Ovası, Ergene Ovası, İnegöl Ovası, Amik Ovası, Kahramanmaraş Ovası, Bolu Ovası, Düzce Ovası, Sulu Ova, Tosya Ovası, Taş Ova, Merzifon Ovası, Erbaa Ovası, Niksar Ovası, Zile Ovası, Turhal Ovası, Artova, Elazığ Ovası, Malatya Ovası, Varto Ovası, Karlıova, Hınıs Ovası, Elbistan Ovası, Iğdır Ovası, Erzurum Ovası, Erzincan Ovası, Yüksekova, Pasinler Ovası, Tercan Ovası, Kayseri Ovası, Konya Ovası, Develi Ovası, Aksaray Ovası, Eskişehir Ovası, Çubuk Ovası, Ceylanpınar Ovası, Suruç Ovası, Birecik Ovası ve Harran Ovası.
Türkiye'deki Delta Ovaları
Akarsular tarafından taşınan alüvyonlar deniz kıyılarında birikirse Delta ovaları ortaya çıkar. Türkiye'nin Delta ovaları Balat Ovası, Selçuk-Efes Ovası, Menemen Ovası, Dikili Ovası, Çukurova, Silifke Ovası, Bafra Ovası, Çarşamba Ovası.
Türkiye'deki Karstik Ovalar
Kalker, alçıtaşı, kayatuzu açısında zengin toprakların olduğu bölgelerde oluşan ovalardır. Acıpayam Ovası, Tefenni Ovası, Korkuteli Ovası, Muğla Ovası, Elmalı Ovası ve Kestel Ovası.
Göller
Türkiye'deki göller de oluşma şekillerine göre ayrılır. Tektonik Göller (Tuz Gölü), Volkanik Göller, Karstik Göller, Buzul Gölleri, Set Gölleri(Van Gölü), Baraj Gölleri.
Vadiler
İki dağ arasında oluşan çukurlara denir. Türkiye'deki vadiler Ağasar Vadisi, Ballıkayalar, İmerhev Vadisi nözü Vadisi, Kelebekler Vadisi, Kelkit Vadisi, Koramaz Vadisi, Zelve Vadisidir.
DÜNYA'NIN YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ NELER?
Dünyanın yeryüzü şekilleri içinde Türkiye'den farklı olarak çöller, adalar, bataklıklar da bulunur.
AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ NELERDİR?
Vadiler, platolar, peri bacaları, şelaleler, kırgıbayır, peneplen akarsuların oluşturduğu yeryüzü şekilleridir.
