Karstik Şekiller Nelerdir? Karstik Aşınım Ve Birikim Şekilleri Hangileri?

Suda kolayca çözünen kayaçlar vardır bu kayaçların çözünmesi veya aşınması ile karstik şekiller meydana gelir. Karstik aşınım şekilleri nedir, dediğimizde karstik şekillerin ikiye ayrıldığını öğreniriz. Karstik şekillerin, karstik birikim şekilleri ve karstik aşındırma şekilleri olarak ikiye ayrıldığını ve bunların kayaç türlerine ayrıldığını görürüz. Dolin, lapya, obruk gibi karstik şekiller en çok görülenleridir. Genellikle yağmur ve kar sularının etkisi ile meydana gelirler.

Karstik Şekiller Nelerdir?

Kimyasal aşınım sonunda oluşan yeryüzü şekillerine karstik şekiller denir. Karstik şekillerden oluşan arazilere karstik araziler denir. Suda kolaylıkla çözünebilen kayaçların bulundukları alanlara karstik arazi denilmektedir. Kalker, tebeşir, kaya tuzu, jips, dolomit, kireç taşı gibi kayaçlar karstik kayaçlardır. Çünkü suda kolayla çözünebilirler. Ülkemizde en çok Akdeniz havzasında görülmekte olan karstik arazilerin dünyadaki en önemli örnekleri Çin ve Rusya'da bulunur. Karstik şekiller oluşum şekillerine ve kullanım alanlarına göre isimlendirilirler.

Karstik Aşınım ve Birikim Şekilleri Hangileri?

Karstik şekiller, karstik aşınım şekilleri ve karstik birikim şekilleri olarak ikiye ayrılırlar. Karstik aşınım şekillerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• Lapya: kalkerli yamaçlarda bulunur. Yağışların yüzeyi eriterek açtıkları küçük oluklardır. Oluşan çukurluklar keskin sırtlarda yan yana sıralanır. Bu nedenle yüzey pürüzlüdür. Büyüklükleri bir kaç cm olabilir iken bir kaç metrede olabilir.
• Dolin: kalker platolar üzerinde görülür. Oval şekillidir ve erime sonucunda oluşur. Dolinlerin derinlikleri az ve genişlikleri fazladır. Türkiye'de dolinlerin yaygın olarak görüldüğü yerler Toroslardır. Halk arasında kokurdan, koyak ya da tava da denir. Dolinler oluşum şekillerine göre ikiye ayrılırlar. Bunlar;
  • Erime Dolini: kalker yüzeyler üzerinde, yağış sularının adı üstünde eritmesiyle oluşan karstik şekildir. Erime dolinlerinde çatlak ve delikler bulunur. Tabanından yüzey suları derine doğru sızar. Dolin tabanlarında terra rossa toprakları bulunur.
  • Çökme Dolini: yeraltındaki mağaraların tavanlarının incelerek çökmesi ile çökme dolin karstik şekilleri oluşur. Çökme dolinleri, derinliklerinin fazla oluşu ve bunun yanı sıra yamaçlarının eğimli oluşu nedeniyle erime dolinlerinden kolayca ayırtedilirler.
• Uvala: genişleyip, derinleşen dolinlerin birleşmesiyle oluşur. Bu nedenle dolinlerden daha büyük çukurluklardır. Dolinlerden ayırt etmek için düzensiz şekillerine ve tabanlarındaki erimeden geriye kalan kalker çıkıntılarına bakmak yeterlidir.
• Obruk: baca veya kuyu şeklinde, keskin köşeli, derin çukurluklardır. Obrukların bazılarının tabanında göl bulunur ve obrukların derinliği 250-300 metreyi bulabilir. Türkiye'de iç Anadolu'nun güneyinde ve Toroslarda yaygın olarak obruklar görülür. Örnek verecek olursak Mersin'deki cennet-cehennem mağaraları ve Konya'daki Kızören obruğu ülkemizdeki en önemli obruk örneklerindendir.
• Polye: ova görünümlü büyük karstik çukurlara denir. Karstik yörelerdeki genişliği birkaç kilometreyi ve uzunluğu 20-30 kilometreyi bulur. Türkiye'de diğer karstik şekiller gibi Toroslarda yaygın şekilde bulunurlar. Örneğin verecek olursak Akdeniz Bölgesi'ndeki Ketsel, Elmalı ve Akseki ovası birer polyedir.
• Mağara: karst bölgelerinde kireçtaşının erimesiyle oluşur. Büyük ve birbirine geçecek şekilde bağlı yeraltı kovuklarına denir. Türkiye deki mağaralara örnek verecek olursak Damlataş, Narlıkuyu, düden, İnsuyu, Kızılin en ünlü mağaralardır.
• Düden: kalkerli arazide erime ile oluşur. Daire şeklinde kapalı çukurluklara düden adı verilir. Düdenler yer altı sularını birbirine bağlar ve kanal görevi görür. Halk arasında verilen isimler su çıkan, su batan şeklindedir.
• Kör (çıkmaz) vadi: karstik yörelerdeki akarsular kaybolur. Bu kayboluş bir düden üzerinde olduğunda akışını yeraltında sürdürür. Bu akarsuların yeryüzünde görülmediği yerlerinde oluşan vadilere kör (çıkmaz) vadi denir.

Karstik birikim şekillerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• Sarkıt-dikit: damlama ve sızma ile oluşan damlataşlarıdır. Kalsiyum karbonatça zengin sulardan meydana gelir. Mağara tavanından sızan kalsiyum karbonatça zengin suyun içindeki kirecin tavanda birikmesi ile sarkıtlar oluşur. Bu sarkıtlardan ve çatlaklardan sular damlayarak kirecin tabanda birikmesi ile dikitler oluşur. Sarkıt ve dikitlere örnek verecek olursak Damlataş mağarasında bulunan sarkıt ve dikitler en önemli örnekleridir.
• Traverten: genellikle sıcak su kaynaklarının yakınında olurlar. Kalsiyum karbonatlı suların yayılarak aktığı alanlarda bulunur. Traverten, kirecin çökelmesi ile oluşur ve basamak şeklindedir. Türkiye'deki en önemli örneği Denizli Pamukkale Travertenleri'dir.