Arkeoloji ve Sanat Tarihi bilimlerinin çalışmaları sayesinde geçmiş medeniyetlerin kültürleri öğrenilmekte ve araştırılmaktadır. Türk tarihinde önemli yere sahip olan Kurganlar ise günümüzde halen, Esik ve Pazırık Kurganı kime ait, tarihte hangi devletlerde görüldü ve ne demek? Sorularının merak edilmesine sebep olmaktadır. Dilerseniz birlikte bakalım…
Özellikle Türk ve Altay kültürleri ile bütünleşmiş olan Kurgan; genellikle Orta Asya ve Doğu Avrupa'da yüksek tepecik ile höyük şeklinde yapılmış olan kutsal ve anıt mezarlardır. Kurgan denilen gömütlerin içerisinde genellikle kutlu sayılan, ulu kişiler gömülmüştür ve ayrıca bu kişilerin eşyaları da yanlarında gömülmekteydi. Kurgan yapıları genellikle tahta malzemelerden yapılmaktaydı.
Tüm bu bilgiler ışığında, kurganların görüldüğü yerlerde; o dönemlerin yaşayış biçimleri, düşünce yapısı, dini inanışları, ritüelleri ve belirli kültürel anlayışları hakkında yeteri kadar bilgi edinilebilmektedir. Kurgan tipi mezarların da kendine özgü özellikleri bulunmaktaydı. Kurganların içerisinde farklı odalar bulunmaktaydı, bu odalardan bir tanesi asıl mezar odasını oluştururken, diğer odalar ise bunu destekler nitelikteydi. Kalın ağaçlar ya da kalın duvarlar ile etrafı çevrilen kurganlar toprak zemine doğru açılan çukurlar içerisine yapılmaktaydı.
Dünya tarihinde kurgan yapıları, özellikleri ve yapılış amaçları sebebi ile oldukça merak konusu olmuştur. Bilinen en önemli kurgan mezar yapıları ise Esik ve Pazırık kurganlarıdır. Günümüzde Kazakistan'ın eski başkenti Almatı sınırlarında bulunan Esik Kurganı, içerisinde bulunan Altın Elbiseli Adam buluntuları sebebi ile önemlidir. Altın Elbiseli Adam buluntusunun, İskit (Saka) kültürüne ait olan ve tahmini 18-24 yaşları arasındaki bir Prens'in elbisesi olduğu görülmektedir. Elbisede birçok hayvan ve figür tasviri bulunmakta olup kılıç desenleri de görülmektedir.
Bir diğer önemli kurgan mezar yapısı olan ''Pazırık Kurganı'' ise dini, mitolojik, litürjik ve kültürel açıdan İslamiyet öncesi Türkler'in sanat anlayışlarını gözler önüne sermektedir. Pazırık Kurganı günümüzde Rusya'da bulunan Leningrad Hermitage müzesinde yer almaktadır. Kurgan, önceden buzlar içerisinde bulunduğu için binlerce yıl boyunca hiç bozulmadan sağlam kalabilmiş ve yine içerisinde insan ile hayvan ölüleri bulunmuştur. Günümüzde Leningrad Hermitage müzesinde bulunan eserlerde, halı dışında kumaş, aplike örtüler, hayvan ve bitki desenli tekstil ürünleri ile renkli keçeler bulunmaktadır. Hun Türkleri Devleti dönemine ait olan Pazırık Kurganları içerisinde bulunan, kültürümüz için büyük önem taşıyan Pazırık Halısı ise oldukça mühim bir tarihi eserdir.
Pazırık Halısı, kazı çalışmaları sonucunda 5. kurgandan çıkarılmıştır. Pazırık Kurganları'nda at ve geyik figürlerinin tasvirleri fazlasıyla ön plana çıkarılmıştır ve bu mezarlarda birden fazla at kurban edilmiştir. Bu atların ikisinin baş kısımlarında maskeler bulunmuştur. Türk geleneklerine göre atlar kutsal sayılmaktaydı ve yine bu geleneklere göre Pazırık Kurganı içerisinde bulunan atların kuyruklarının bağlandığı ve kesildiği görülmüştür. Tüm bunların dışında, ayrıca Pazırık Kurganları içerisinde; dört tekerli at arabası, mumyalanmış şekilde erkek ve kadın ölü bedenleri, ahşaptan yapılmış hayvan figürleri, üç adet masa ve davul bulunmuştur.
Kurgan; Türk Dil Kurumu'nun güncel yazım kılavuzunda, ''ilk Çağ'da mezar üzerine toprak yığılarak yapılan küçük tepe'' ve ''tepe biçiminde mezar'' olarak tanımlanmıştır. Kurgan; başta Orta Asya ve Doğu Avrupa coğrafyalarında olmak üzere, höyük ve yığma tepeler şeklinde bulunmuş olan, çoğunlukla da tahtadan yapılmış mezarlar veya gömü yerleridir. Kurgan kelimesi, Eski Türkçe'de ise ''korumak'' kelimesine eştir. Eski Türkçe'de +gAn sonekinden türemiştir ve bu kelime ilk kez Orhun Yazıtları'nda görülmüştür.
