Santa Harabeleri 17. yy'dan beri dini, ticari ve kültürel önem taşıyan bir yerleşim yeridir.
Osmanlı döneminde madenci köyü yerleşmesi olan Santa (Dumanlı Köyü), Yanbolu vadisi içerisinde ve sahilden 47 km içeride ortalama 1.600 metre yükseklikte yer almaktadır.

Santa (Dumanlı) köyü; Gümüşhane ili ile Trabzon'un Arsin ve Araklı ilçeleri sınırınının kesişme noktasını oluşturan Yanbolu vadisinin 1000-2600m rakımları arasında bulunmaktadır. Etrafı Ziyaret ve Karakaban Dağları, Zincirli, Kilisesırtı ve Uzunsırt gibi 2 bin metrenin üzerinde yükseltilerle kuşatılmış olan Dumanlı(Santa) bölgesinin yıl boyu geçit veren tek girişi kuzeyde, Karadenize dökülen, Yanbolu Deresi vadisidir. Havza, yılın en az 6 ayı ağır kış şartlarının hakim olduğu, bahar ve yaz ayları da sisli ve yağışlı geçen ve de yağışın bolluğuna bağlı çok sayıda su kaynağına sahip bir bölgedir.

Bölge ile ilgili çalışmalarda, ilk yerleşmelerin ortaçağda madenlerin işletilmesine dayalı olarak kurulduğu belirtilen Santa yerleşiminin daha eski yerleşim olması kuvvetle muhtemeldir. 1461 - 1476 yılları arası, Fatih Sultan Mehmet döneminde tüm Trabzon ve Doğu Karadeniz illeri ile birlikte yöre feth edilerek Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılmıştır. 1500-1800 döneminde önemli bir madenci yerleşimi olan bölge 1923 nüfus mübadelesi ile tamamı Ortodox Hıristiyan(Rum) olan halkın Yunanistana göç ettirilmesi sonrası boşalmıştır. Günümüzde sadece yaz aylarında yayla yerleşimi olarak kullanılmaktadır. Santa yerleşimi önemli bir madenen yerleşimi olması yanında Bayburt-Trabzon arasında mevcut tarihi ipek yolunun Taşköprü-Sümela-Maçka arasındaki güzergahını kontrol altında tutan stratejik bir konumda bulunmaktaydı.

Birbirini kuş bakışı çok net bir şekilde görebilen, Yanbolu Deresinin doğduğu, vadilerle birbirinden ayrılmış 3 ayrı yamaç üzerine kurulmuş olan Santa'da mahalle olarak 7 yerleşim birimi bulunuyordu.


Santa çevresinde, büyük çoğunluğu 19. yüzyıla ait, sanatsal değere sahip pekçok anıtsal dini ve sivil mimari örneği yapı, bölgede bolca bulunan taş ve ahşap malzeme kullanılarak inşa edilmiştir.

Bölgede mevcut dini yapılar; Merkez Mahalle'de (Piştoflu): Aziz (Aya) Kyriake, Aziz Panteleimonos, Aziz Christophoros kiliseleri Zurnacılı: Aziz Georgios, Aziz Constantine, Aziz Kyriake kiliseleri Çakallı: Zodoxu Rigis ve Aziz Georgios kiliseleri İşhanlı: Aziz Kyriake, Aziz Georgios kiliseleri Kozlu-sincanlı : Kutsal Apostol Petro, Apostol Pavio kiliseleri Binatlı :Profizitic Ilion ve Aziz Georgios kilşseleri Terzili: Aya Theodoros ve Metamorfoz kiliseleri olmak üzere santaya bağlı 7 mahallede 13 kilise bulunmakta idi, fakat insan (Hazine arayıcıları) ve doğa olaylarının tahribatı sonucu , günümüze 5 tanesi kısmen sağlam olarak gelebilmiştir. kiliselere ek olarak günlük ibadetlerde kullanılmak üzere, günümüze ulaşmayan, pekçok şapel (müslümanlıkta kullanılan mescit eşdeğeri küçük dini yapı)mevcut idi.

Konutlar:Bilincsiz kullanım ve doğa koşulları sonucu, Osmanlı-Rum taş işçiliğinin güzel örneklerini oluşturan evlerden bugüne yaklaşık 300 tanesi, büyük çoğunluğu özgünlüğünü kaybederek ulaşmıştır.


Diğer yapılar: Bölgede kesme taş kullanılarak inşa edilen okullar, kemer köprüler, yine kesme taş kullanılarak inşa edilen kemerli çeşmeler, taş döşeme yollar, değirmenler bulunmakta idi. Bu yapılardan çeşmeler dışındaki yapılar doğal etkenler ve bakımsızlıktan yıkılmış, kalıntı olarak bulunmaktadır.

Santa Köyünün kuruluş amacı ve varlığını sürdürmesi, havzada mevcut demir, kurşun ve kurşunla birlikte çıkarılan gümüş madenlerinin işletilmesine bağlı idi. Madenlerin verimli işletildiği 16-18. yüzyıllar arası dönemde, bölge önemli derecede gelişmiş ve ekonomik refaha erişmiş. Madenlerin işletildiği dönemde Osmanlı Devletinin maden çalışanlarına ve madencilerin ihtiyaçlarını temin eden meslek erbabı ve ticaret erbabına sağladığı vergi ve pekçok sorumluluktan muafiyet bölgeye çevre köy ve illerden yoğun olarak ortodox Hıristiyan (Rum) Osmanlı vatandaşının göç etmesini sağlamıştır.