Toplumdan Topluma Değişen Yardım Anlayışı

Antik Yunanda Sinop doğumlu filozof Diyojen gündüzleri elinde lambasıyla dolaşıp "Dürüst bir insan arıyorum" derdi. Günümüzde de araştırmacılar aynı amaçla tüm dünyayı dolaşıyorlar. Daha doğrusu hiç kimseye karşı bencilce davranmayan bir kişiyi arıyorlar. Bu altın kuralı nasıl uygulayacağınızı öğrenmek için aşağıdakilerden hangisi en iyi stratejidir? a) Amazon'da bir köye taşınıp yerli Tsimane halkıyla ormanda yiyecek aramak. b) Sibirya tundrasındaki Dolgan yerleşimine taşınmak; ren geyiklerine çobanlık yapıp Rus Ortodoks Kilisesi'ne katılmak. c) Bir Himalaya Manastırı'nı ziyaret edip "içinize bakmak" ve "mutluluğu yakalamak" için vaaz dinlemek. c) Serengeti Ovası'ndaki göçebe Hadza avcı-toplayıcıların kampına katılıp onlarla zürafa eti ve bal yemek. d) Missouri'de süpermarket zinciri Wal-Mart'ın müşterileri arasına katılıp alış veriş yapmak. Sibirya'daki kilise size bazı ahlaki dersler verebilir ama alışveriş en iyi seçenek gibi duruyor. En azından Science dergisinin son sayısında yayımlanan deneye göre. Tabi Wal-Mart tek seçenek değil. Başka süpermarketler de aynı etkiyi yaratıyor. Wal-Mart'ın tek farkı, Missouri eyaletinin kuzeybatısında yaşayan, adalet duygusu son derece gelişmiş Hamilton sakinleri arasında bir hayli popüler olması. Yabancılara adil davranma testinde Missourililer, daha az gelişmiş Fiji, Papua Yeni Gine, Afrika, Asya ve Latin Amerika toplumlarından çok daha yüksek not aldılar. Deney, Missourililerin ahlaki üstünlüğünü kanıtlamıyor. Geleneksel toplumlar akrabaların karnını doyurmak ve desteklemek gibi başka değerlere öncelik verdiği için notlar oldukça göreceli. Ancak sonuçlar çok büyük bir gizeme ışık tutuyor. Çekirdek aile grupları, nasıl birbiriyle işbirliği yapan yabancıların yaşadığı şehirlere dönüştü? New Yorklular neden bazen turistlere iyi davranıyor? Eski çağlarda yakın akrabalarımızla çevrili küçük topluluklar olarak yaşarken birbirimize iyi davranmak evrimsel açıdan mantıklıydı. Çünkü onlara yardım ederek genlerimizin devamını sağlıyorduk. Fakat tanımadığımız birinin takside unuttuğu cüzdanını neden ona iade ediyoruz? Neden bir daha gitmeyeceğimiz bir restoranda bahşiş bırakıyoruz? Evrim psikologlarına göre, iyi davranma içgüdümüz klanlar olarak yaşayan atalarımızdan miras kalan bir özellik. Bu teoriye göre içgüdülerimiz kendi çıkarlarımıza zarar verse dahi yabancılara iyi davranmamıza yol açıyor. Deneye öncülük eden British Columbia Üniversitesi'nden Joseph Henrich, durumun sadece içgüdülerle açıklanamayacağını belirtiyor. Henrich ve ekibi 15 küçük topluluktan seçtikleri 2 bin katılımcıya iki kişilik Diktatör adlı oyunu oynattı. Kazanana bulundukları bölgenin 1 günlük ortalama maaşına denk gelecek ödül verildi. Gözlemledikleri büyük kültürel farklılıklar oldukça şaşırtıcıydı. Diktatörü oynayan oyuncuya ödülün tamamını kendine saklama ya da bunu kimliği gizli tutulan ve görmediği rakip oyuncuyla bir kısmını paylaşma seçeneği sunuldu. Diktatör hem gücü elinde bulunduruyordu hem de kimliğinin rakibi tarafından bilinmediği güvencesini taşıyordu. En kârlı seçenek elbette ödülün tamamını almaktı. Ama Missourililer ödülün ortalama yüzde 45'ini rakipleriyle paylaştı. Ganalılar da en az Missourililer kadar cömertti. Ancak avcı toplayıcı grupların ve çiftçilerin çoğu, paylaşmaya daha az meyilliydi. Serengeti'deki Hadzalar ve Amazon'daki Tsimane yerlileri ödülün yaklaşık dörtte birini paylaştılar. Ayrıca oyunun sonraki bölümlerinde ödülü kapmaya çalışan diğer oyuncuyu cezalandırma fırsatı yakaladıklarında, farklı tepki verdiler. Bencillik Missourilileri o kadar kızdırıyordu ki, bu para kaybetmelerine mal olsa bile bencil oyuncuyu cezalandırıyorlardı. Ama geleneksel toplumların üyeleri, ceplerinden çıkacak parayla oyuncuları cezalandırmayı pek tercih etmiyordu. Heinrich, "Küçük toplumlarda başkalarına iyi davranmak ve yiyecek paylaşmayla ilgili çok kural var. Ama bu kurallar, karşıdaki kişinin akrabalık durumu ya da statüsünün bilinmediği durumlarda geçerliliğini yitiriyor. Aynı sorumluluk duygusu hissedilmiyor ve daha bencilce davranılıyor" diyor.