İki Okul ve Bir Karmaşa

Okullar kuzeydoğu Afganistan'ın soğuk, kayalık ve çorak bir köşesinde bulunuyor. Dünyanın bir ucuna bir okul kurmak ne kadar zor olabilir? Griye boyalı beton binada Greg Mortenson'un kurucu ortaklarından olduğu, kâr amacı gütmeyen Orta Asya Enstitüsü'nün beyaz yıldızı görülüyor. Amerikalı hayırsever Mortenson "Üç Fincan Çay" ve "Çorbada Tuz Olmak: Afganistan ve Pakistan'da Barışı Bombalarla Değil Okullarla Tesis Etmek" adlı kitaplarıyla da biliniyor. Burası kuzeydoğu Afganistan'ın soğuk, kayalık ve çorak bir köşesinde, 3 bin 800 metre yükseklikte bulunan Bozai Gumbaz. Okul, Küçük Pamir adıyla bilinen, uzak bir ülkenin en ücra köşesindeki boz renkli zirvelerle çevrili olarak rüzgârın eksik olmadığı bir platoda kurulu. Geçtiğimiz yılın Ağustos ayında bir öğleden sonra küçük yapının içine girmiştim. İçeride ne masa ne de sandalye vardı. Yerde tahtalar ve talaş görülüyordu. 2009'da tamamlanan ve "Çorbada Tuz Olmak" kitabının belkemiğini oluşturan okul binası hiç kullanılmamıştı. Platodaki yurtlarda yaşayan Kırgız göçebeler çocuklarını okula yazdırmak istemiyorlardı. Orta Asya Enstitüsü'nün Bölgesel Proje Müdürü Sarfraz Han, "Bir cirga toplamam gerekiyor. Çocuklarını okula göndermeleri için insanları ikna etmeliyiz" diyerek ihtiyarlar heyetiyle konuşması gerektiğini anlatıyordu. Vakhi adlı etnik grubun tarımla geçinen köyü Serhad-e-Brogil'de de aynı enstitünün kurduğu bir başka okul var. Daha büyük olan bu bina, bir bahçenin çevresinde dokuz derslikten oluşuyor ve çok sayıda öğrenci görünüyordu. Oğlanlar dışarıda voleybol oynuyor, kızlar matematik dersinin notlarını yazıyorlardı. Mortenson'un hayır işlerinde sorunlar olduğu, onun parayı söz verdiği okul projelerine akıtmak yerine daha çok kitabı için yaptığı gezilere harcadığı gündeme gelince akla bu iki okul geldi. Mortenson'la ilgili olarak iki taraf var. Kimileri onun Afganistan'da laik eğitimi destekleyerek ülkenin istikrarına katkı sağlayan bir kahraman olduğunu söylerken kimileri de onu açgözlülükle suçluyor. Bu ikinci kesime yazar Jon Krakauer de dâhil ve onun dediğine göre enstitü personelinin doldurduğu 2009 vergi beyannamesine göre, benim geçen Ağustos'ta boş bulduğum okulda 66 kayıtlı öğrenci bulunuyordu. Fakat gördüğüm kadarıyla okul inşa programı iki tarafın da çizdiği tabloya pek uymuyor. İki okulda, özellikle de boş olanda gördüğümüz şey, Afganistan gibi ülkelerdeki kalkınma çalışmalarının aslında ne kadar karmaşık olabileceği. Güvenilirliğine gölge düşen Mortenson'un "Çorbada Tuz Olmak" kitabında Bozai Gumbaz'daki okul için büyük umutlarla giriştikleri bu projenin çok çetin olduğu belirtiliyor.. Kitabın sonunda okul türlü engellere rağmen nihayet tamamlanıyor. Mortenson bir gün orada 200 öğrenci okuyacağı kehanetinde bulunuyor. Fakat işlerin öyle yürümediğini biliyoruz. Okul yapıldı yapılmasına, ama Kırgızlar çocuklarının en değerli mal olan koyunlara bakmasını tercih etmiş. Pakistan kökenli bir Vakhi olan Mortenson'un sağ kolu Sarfraz Han, "Kırgızlar koyun ve yaklardan başka bir şeyi önemsemiyor" diyor. Fakat Kırgızları araştırmış olan Amerikalı antropolog Ted Callahan'ın başka bir açıklaması var. Afgan hükümeti 2008'de Küçük Pamir'e sekiz öğretmen yollamış ve böylece Kırgız çocukları yaz boyunca yurtlarında ders almışlar. Callahan bu projenin "şaşırtıcı derecede verimli geçtiğini" belirtiyor. Okula da bu yüzden gerek görülmemiş. Mortenson yıllar önce Küçük Pamir'deki Kırgızların lideri olan Abdurraşit Han'a bölgede bir okul yaptıracağına söz vermiş. Callahan da bir yatılı okul önermiş ve dediğine göre Kırgız liderler bu fikri beğenmişler. Fakat Afgan hükümeti yurtlara öğretmen göndermeye başlayınca aslında okula gerek olmadığı anlaşılmış. Yine de Mortenson ve enstitüsü vazgeçmemiş. Callahan okulla ilgili olarak, "İnsanların başka bir alternatifi olmasa çocuklarını gönderirlerdi. Ama okulun inşası bitene kadar binaya ihtiyaç kalktı" diyor. Sarfraz Han'ın bana dediğine göre de Kırgız aileler çocuklarının okula gidip gelmek için birer saat yürümelerini istemiyormuş. Böylece cirga toplantısında bir teklife bulunmuş. Orta Asya Enstitüsü okulun yanındaki eski bir Sovyet askeri binasını yatakhaneye çevirecek, bir Kırgız ailesi de öğrencilere yemek yapmak için okulun arazisinde kalacaktı. Sarfraz Han bize, "Yemek sorunu çözüldü. Çocuklarını okula göndermeye ikna oldular" diye açıklamada bulundu. Mortenson da çocukların kışın okula devam edeceklerini, sıcak aylarda da koyunları güdeceklerini belirterek, "Geleneklerini dikkate almalıyız" diyor. Fakat bölgeyi sık sık ziyaret eden fotoğrafçı Matthieu Paley'in aktardığına göre bu Şubat ayında okul hâlâ boştu. Bana gönderdiği bir epostada, "Okul tamamen terk edilmiş. Kullanılmıyordu ve kilitliydi. Ayrıca bana sorarsanız yılın yedi ayı boyunca kullanılmasının da hiçbir yolu yok" diyor Paley. Çünkü sıcaklık sık sık eksi yirmi derecenin altına düşüyormuş.