Kütüphanelerde İsyan Başladı

Yüksek kârla geçen on yılların ardından akademik yayın sektörü şimdi en son akla gelebilecek kampüs devrimcilerinin, yani kütüphanecilerin öncülük ettiği bir isyanla karşı karşıya. İngiltere'den California'ya birçok üniversite pahalı abonelikleri yenilemeyi reddediyor ve bunun yerine "açık erişim" yayıncılığına dönüyor. Buna göre basılı malzemeye internet üzerinden, alıntının kaynağını göstermek dışında pek az kısıtlamayla veya hiç kısıtlama olmaksızın ulaşmak mümkün hale gelecek. Londra University College'ın Kütüphane Hizmetleri Müdürü Paul Ayris, isyanın hedefini "masa üstünden internet bağlantısı aracılığıyla dünyanın tüm külliyatının parmak uçlarında olabilmesi" diye tanımlıyor. Rüyayı gerçeğe dönüştürmek için hâlâ kat edilmesi gereken epey mesafe var. Fakat İngiliz üniversitelerinin hâlihazırda kütüphane bütçelerinin yüzde 65'ini (10 yıl öncesine göre yüzde 50'lik bir artış söz konusu) süreli yayınlara harcıyor. Fonların azaltıldığı bir ortamda değişim baskısı giderek artıyor. Londra'daki Wellcome Kütüphanesi'nin Dijital Hizmetler Müdürü Robert Kiley, "Mesele dergi fiyatlarının maliyetlerle herhangi bir bariz ilişkisi olmaksızın sürekli artmasından ibaret değil. Pek çok durumda vergi mükellefleri tarafından karşılanan çok sayıda araştırmanın yayıncılara kâr getirmesi için sınırlandığı eleştirisi var" diyor. Akademik yayıncı Elsevier'in bilimsel dergisi BBA'nın (Biochimica et Biophysica Acta) şu anki abonelik fiyatı yıllık 25 bin dolar. Ayris'e göre, "bütçede yeni kitaplar almak için her yıl daha az para bırakan" bir fiyat bu. Akademik yayıncılık çok uzun yıllardır garantili bir alıcı kitlesine sahipti. Geçmişte, sözgelimi biyokimya veya parçacık fiziğinde en son gelişmeleri takip etmek isteyen bir araştırmacının ilgili akademik dergiye abone olmak veya bölümünden ya da üniversiteden aboneliği üstlenmesini talep etmek dışında bir seçeneği yoktu. Geleneksel iş modeli uyarınca maliyetlerin büyük kısmı aboneler tarafından karşılanıyor, bununla birlikte bazı dergiler katkıda bulunanlardan da ücret alıyordu. Bu da akademik yayıncılığı iş hayatının en tutarlı şekilde kâr elde eden, fakat pek göze çarpmayan alanlarından biri haline getirdi. Sözgelimi Elsevier sadece geçen yıl 2 milyar sterlin ciro, 724 milyon sterlin de kâr açıkladı. Basılı yayın aboneliklerinin maliyeti PLoS One gibi açık erişim dergilerinin adeta patlama yapmasındaki faktörlerden sadece biri. Kâr amacı gütmeyen Halk Bilim Kütüphanesi tarafından hazırlanan PLoS One 2006'da 138 makale yayınlarken 2010'da bu sayı 6 bin 749'a yükseldi ve onu dünyanın en büyük bilimsel dergisi haline getirdi. Açık erişim dergileri "altın açık erişim" diye bilinen olguyu (yani bir makalenin nihai, basılı versiyonunun genel kullanıcıya en kısa sürede bedava sunulması) temsil ediyorsa, Londra University College'ın yeni girişimi UCL Discovery da savunucularının "yeşil açık erişim" (araştırmacıların bulgularını göndermeye davet edildiği, fakat tekrar kullanım halinde bazı olası kısıtlamaların devreye sokulduğu bedava erişilebilir bir depo) dediği olgunun bir örneği. Ayris altın açık erişimin normalde, yazar veya destekçi tarafından ödenen bir yayın ücreti içerdiğini, bunun söz konusu erişim biçiminin akademik yayıncılığın sadece küçük bir bölümünü teşkil etmesinin nedenlerinden biri olabileceğini söylüyor. Fakat Wellcome Vakfı ve Meksika Otonom Üniversitesi'nin Latin Amerika, Portekiz ve İspanya'dan bilimsel makalelere açık erişim sağlayan yeni projesi Latindex Portalların Portalı gibi aracılar sayesinde yeşil açık erişim daha yaygın. PLoS'un Yayın Müdürü Doktor. Mark Patterson, "Açık erişim artık yayıncılık dünyasının oturmuş bir parçası, fakat hâkim model haline gelmesi için hâlâ alınması gereken epey yol var" diye konuşuyor.