Yahudileri Arnavut Geleneği Kurtardı

İkinci Dünya Savaşı'nda Nazi ölüm makinesinin etkilemediği az sayıdaki Avrupa ülkesi arasında, en dikkate değer ve en az bilinen örneklerden biri de Arnavutluk. Yahudileri yakalanmaktan kurtarmak için bir sığınaktan diğerine nakleden sıradan Arnavutlar sayesinde bu ülke, 200 yerli Yahudi'nin neredeyse tümünü ve Almanya ile Avusturya'dan gelen 400 Yahudi mülteciyi kurtardı. Arnavutluk ayrıca, Nazi işgali altındaki Balkan topraklarında bulunan yüzlerce kişinin kaçmasına da yardım etti. ABD'de Yahudi Soykırımını Anma Müzesi'nin eski proje direktörü Michael Berenbaum, "Arnavutluk, savaş sonundaki Yahudi nüfusu başındakinden daha fazla olan az sayıdaki Avrupa ülkesinden biri" diyor. Bu yardımların tüm ayrıntıları ancak 1990'ların başında, ülkedeki kapalı rejimin yıkılmasıyla ortaya çıktı ve Yahudi Soykırımı araştırma enstitüsü Yad Vaşem tarafından 2007'de doğrulandı. Aralarında Yahudileri kurtaran Arnavutların akrabalarının da olduğu konuşmacıların katılımıyla, New York'taki Yahudi Mirası Müzesi'nde 8 Aralık'ta düzenlenecek toplantıda bu yardımlar yeniden anlatılacak. Arnavutluk bunların bilinmesinin yararlı olacağını düşünüyor. Zira Avrupa Birliği'ne girmek isteyen Arnavutluk'un üyelik şansı, geçmişteki yolsuzlukları yüzünden düşük. Yardımlar bu yüce gönüllü Arnavutların yapıp ettiklerini aydınlatmakla kalmayıp, Arnavutların sözlerini tuttuğunu da gösteriyor. Arnavutluk'un Birleşmiş Milletler nezdindeki büyükelçisi Ferit Hoca, "Bu hikâye, halkımızın en acımasız Komünist rejimlerden birinin pençesinde kalmasına rağmen asil olduğunu ve Avrupa'daki başka milletler gibi cesurca hayat kurtardığını gösteriyor" diyor. Nazi soykırımı, Avrupa'nın çoğu yerinde gayet sorunsuz gerçekleşti: Polonya'daki 3.3 milyon Yahudi'nin yüzde 90'ı, Almanya'daki 240 bin Yahudi'nin yüzde 88'i, Yunanistan'daki 70 bin Yahudi'nin yüzde 77'si katledildi. Diğer ülkelerde de buna benzer korkunç bilançolar vardı. Uzmanlar, Arnavutluk'taki bu istisnai durumun, Arnavutların milli geleneğinden kaynaklandığını söylüyor. 'Besa' geleneğine göre Arnavutlar, korunma isteyen herkese, hele de bir söz verilmişse, barınma ve güvenli geçiş olanağı sunmakla yükümlü. Buna uymayanlarsa şeref ve itibar kaybediyor. New York'taki etkinl iği düzenleyen Shirley Cloyes DioGuardi, "Besa kişinin bir konuğa, kendi canı pahasına bile olsa koşulsuz koruma sağlamasını gerektirir" diyor. Bir diğer sebep de, Osmanlı döneminde İslam dinine geçene dek Katolik ve Ortodoks Hırist iyanl ığı benimseyen Arnavutluk'ta, etnik kökenin dini daima gölgede bırakması ve ılımlı bir dindarlık olması. Kosova'da büyüyen ve halen New York'ta bir seyahat acentesi işleten Akim Alickaj adlı Arnavut'un babası da Yahudilerin kurtarılmasına yardım etmiş. Alickaj "Düşmanlarımızın bizi bölüp yönetmek için dini kullandığını biliyorduk, ama aynı kandan olduğumuzun farkındaydık. Din değişse de, milliyet ve kan değişemez" diyor. Nazi ler Eylül 1943'te Arnavutluk'a girdiğinde, Vlora şehrinde yaşayan iki Yahudi, Rafael Jakoel ve eniştesi, belediye başkanı ile görüşmüş. Jakoel'in torunu Felicita'nın dediğine göre, başkan onlara "Burada olduğunuz sürece kaygılanmanız gerekmez. Ama Almanları bilirsiniz. Başkente gitseniz daha iyi olur" demiş. Bunun üzerine Rafael Jakoel ve eniştesi Tiran'a gitmiş. Jakoel'in o sırada 18 yaşında olan babası Josef ile babasının küçük kız ve erkek kardeşi, Vlora belediye başkan yardımcısının evinde saklanmış ve onun çocuklarıyla kaynaşmış. Kurtarma vakalarının çoğu, o zamanlar Yugoslavya'nın bir parçası olan, Arnavut nüfusun çoğunlukta olduğu Nazi işgalindeki Kosova'da gerçekleşti. Alickaj (59) Decan belediyesinde yönetici sekreteri olan babası Arif'in, çoğu Makedonya ve Sırbistan'dan gelen mülteci Yahudilere, Arnavutluk'a gidebi lmeleri için yaygın Müslüman adlarını kullanarak sahte kimlik kartları çıkarttığını anlatıyor. Yahudilerin listesini vermesi istenen Arif, böyle bir liste olmadığını söylemiş. Arif'in Makedonya'dan kamyonla sebze getiren manav arkadaşı Arslan Rezniki, zaman içinde 400 Yahudi'yi Decan'a nakletmiş. Rezniki'nin Kosova'daki haber sunuculuğu yapan torununun oğlu Leka Rezniki (28), büyük dedesinin mülteciler için bir ev bile yaptırdığını söylüyor. Yahudilerin burada saklandığını bilen Arnavut komşular da onları ele vermemiş.
JOSEPH BERGER